सांख्य

विकिपिडिया नं

सांख्य खुगु हिन्दू दर्शनय् छगू ख। सांख्य दर्शनया प्रतिपादक कपिल मुनि जूगु विश्वास दु। कपिलमुनिं सांख्यया २४गु तत्त्व वर्णन यानादीगु ख। थ्व छगू कट्टर द्वैत सिद्धान्तया दर्शन ख व थुकिलि अद्वैत वेदान्तया विपरीत मान्यता तयातःगु दु। 'सांख्य'या शाब्दिक अर्थ - 'संख्या सम्बन्धी' ख। थ्व दर्शनया दकलय् प्रमुख धारणा सृष्टि "प्रकृति-पुरुष" जुया दयावःगु धैगु धारणा ख। प्रकृति (यानि पञ्चमहाभूतों से बनी) जड़ है और पुरुष (यानि जीवात्मा) चेतन । योग शास्त्रया ऊर्जा स्रोत (ईडा-पिङ्गला), शाक्तया शिव-शक्तिया सिद्धान्त थुकिया समानान्तर खनेदु। थ्व सिद्धान्त कथं जीव धाःगु पुरुषयात प्रकृति नाप मोहं स्वाना तःगु अवस्था ख। थ्व दर्शनय्, थ्व स्वापू सिधःगु अवस्थायात मोक्ष धाइ।

पद्धति[सम्पादन]

सांख्य कथं सकल ज्ञान स्वंगु प्रमाण छ्यला सीकेफै। थ्व प्रमाण ख-

  • प्रत्यक्ष
  • अनुमान
  • शब्द

मू सिद्धांत[सम्पादन]

सांख्यय् थ्व विश्वासयात हनिगु या-

  • सांख्य दृष्टिइ हलिंयात प्रकृति-पुरुष धका कायेछिं। जड वस्तुत प्रकृति व चैतन्य वस्तुत पुरुष ख।
  • पुरुष धाःगु शुद्ध चैतन्य ख।
  • प्रकृति धाःगु पुरुष त्वता हलिंया सकल तत्त्व ख। थ्व हलिंया न्हापांगु तत्त्व ख, अथे जुगुलिं थुकियात प्रधान धाइ। थ्व अचैतन्य जूगुलिं थुकियात "जड" नं धाइगु या। प्रकृतिया स्वंगु गुण दइ- सत्व, रजसतमस्
  • प्रकृतिया दुने २३ अवांतर तत्व दइ। थ्व अनुसार प्रकृतिं महत् वा बुद्धि, उकिलिं अहंकार, तामस, अहंकारं पञ्च-तन्मात्र (शब्द, स्पर्श, रूप, रस व गन्ध) व सात्विक अहंकारं ११गु इन्द्रिय (पञ्च ज्ञानेन्द्रिय, पञ्च कर्मेन्द्रिय व उभयात्मक मन) व अन्तय् पञ्च तन्मात्रतेसं क्रमश: आकाश, वायु, तेजस्, जल व पृथ्वी नामक पञ्च महाभूत जुसें २३ तत्व क्रमश: उत्पन्न जुइ।
  • सांख्य दर्शनया २५ तत्व
आत्मा (पुरुष)
(अंत:करण 4 ) मन, बुद्धि, चित्त, अहंकार
(ज्ञानेन्द्रिय 5) नासिका, जिह्वा, नेत्र, त्वचा, कर्ण
(कर्मेन्द्रिय 5) पाद, हस्त, उपस्थ, पायु, वाक्
(तन्मात्रा 5) गन्ध, रस, रूप, स्पर्श, शब्द
(महाभूत 5) पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश

लिधंसा[सम्पादन]

स्वयादिसँ[सम्पादन]

हिन्दू धर्म
श्रुति: वेद · उपनिषद · श्रुत
स्मृति: इतिहास (रामायण, महाभारत, श्रीमदभागवत गीता) · पुराण · सुत्र · आगम (तन्त्र, यन्त्र) · वेदान्त
विचा:त: अवतार · आत्मा · ब्राह्मन · कोसस · धर्म · कर्म · मोक्ष · माया · इष्ट-देव · मुर्ति · पूनर्जन्म · हलिम · तत्त्व · त्रिमुर्ति · कतुर्थगुरु
दर्शन: मान्यता · प्राचीन हिन्दू धर्म · साँख्य · न्याय · वैशेषिक · योग · मीमांसा · वेदान्त · तन्त्र · भक्ति
परम्परा: ज्योतिष · आयुर्वेद · आरति · भजन · दर्शन · दिक्षा · मन्त्र · पुजा · सत्संग · स्तोत्र · ईहिपा: · यज्ञ
गुरु: शंकर · रामानुज · माधवाचार्य · रामकृष्ण · शारदा देवी · विवेकानन्द · नारायण गुरु · औरोबिन्दो · रमन महार्षि · शिवानन्द · चिन्‍मयानन्‍द · शुब्रमुनियस्वामी · स्वामीनारायण · प्रभुपद · लोकेनाथ
विभाजन: वैष्णभ · शैव · शक्ति · स्मृति · हिन्दू पूनरुत्थान ज्याझ्व
द्य: द्यतेगु नां · हिन्दू बाखं
युग: सत्य युग · त्रेता युग · द्वापर युग · कलि युग
वर्ण: ब्राह्मन · क्षत्रीय · वैश्य · शुद्र · दलित · वर्णाश्रम धर्म