उत्तराखण्ड

उत्तराखण्ड
—  state  —
देहरादून (अस्थाई) Location of उत्तराखण्ड
निर्देशाङ्क 30.33°N 78.06°E / 30.33; 78.06
देय्	भारत
राज्य	उत्तराखण्ड
जिल्ला	१३
Established	नोभेम्बर ९ सन् २०००
राजधानी	देहरादून (अस्थाई)
तःधंगु नगर	देहरादून
राज्यपाल	श्रीमती मार्गरेट अल्वा
मुख्य मन्त्री	डा. रमेश पोखरियाल "निशंक"
संसद (थाय्)	एकसदनीय (७०+१‡)
जनसङ्ख्या • सान्द्रता	८,४७९,५६२ (१९ गु) • 158/km2 (409/sq mi)
साक्षरता	७२%%
व्यावहारिक भाय्()	हिन्दी, कुमाँऊनी,गढवाली, संस्कृत
ई लागा	IST (UTC+05:30)
विस्तार	53,566 square kilometres (20,682 sq mi) (१८ गु)
ISO 3166-2	IN-UL
खँ † देहरादून प्रावधानिक राजधानी ख। न्हुगु राजधानीया चुनाव मजुनि। ‡ 70 (चयनित) + 1 (नामांकित)
जाःथाय्	ua.nic.in
किपा:उत्तराखण्ड emblem.JPG उत्तराखण्ड इत्यस्य मुद्रा

उत्तराखण्ड वा उत्तराञ्चल भारतया उत्तरय् स्थित छगू राज्य ख। सन् २००० व सन् २००६या दथुइ थ्व राज्यं उत्तराञ्चल नां छ्यल धाःसा नोभेम्बर ९ सन् २०००खुनु उत्तराखण्ड भारत गणराज्यया २७गु राज्यया रूपय् पलिस्था जुल। राज्यया पलिस्था यक्व दँया आन्दोलन धुंका जूगु ख। थ्व प्रान्तय् वैदिक संस्कृतिया दक्ले महत्त्वपूर्ण तीर्थस्थलय् छुं तीर्थस्थल ला।

उत्तराखण्डया सीमाय् उत्तरय् सँदेय्‌ व पूर्वय् नेपाः ला धाःसा पश्चिमय् हिमाचल प्रदेश व दक्षिणय् उत्तर प्रदेश ला। पारम्परिक हिन्दू ग्रन्थत व प्राचीन साहित्यय् थ्व क्षेत्रयात उत्तराखण्ड धका म्हसीकिगु या। संस्कृतय् उत्तराखण्डया अर्थ उत्तरी क्षेत्र वा भाग ख।

ज्यानुवरी २००७य् स्थानीय मनुतयेगु भावनायात आत्मसात याना राज्यया नां आधिकारिक रुपय् उत्तराञ्चलं हिला उत्तराखण्ड यात। देहरादून उत्तराखण्डया अन्तरिम राजधानी व दक्ले तःधंगु नगर ख। थ्व नगर गैरसैण तहसीलया अन्तरगतय् ला।

इतिहास

पौराणिक

थ्व थाय्‌या दक्ले प्राचीन वर्णन स्कन्द पुराणय् यानातःगु दु। स्कन्ध पुराणय् हिमालययात न्यागु भौगोलिक क्षेत्रय् थ्व कथं बायातःगु दु:-

खण्डाः पञ्च हिमालयस्य कथिताः नैपालकूमाँचंलौ ।
केदारोऽथ जालन्धरोऽथ रूचिर काश्मीर संज्ञोऽन्तिमः ।।

अर्थात हिमालय क्षेत्रय् नेपाल, कुर्मांचल, केदारखण्ड (गढवाल), जालन्धर (हिमाचल प्रदेश) व सुरम्य काश्मीर न्यागु खण्ड दु।

पौराणिक ग्रन्थ कथं कुर्मांचल क्षेत्र मानसखण्डया नामं नाजा। पौराणिक ग्रन्थय् उत्तरी हिमालयय् सिद्ध गन्धर्व, यक्ष, किन्नर जातितयेगु श्रृष्टि व थ्व श्रृष्टिया जुजु कुबेर धका धयातःगु दु। कुबेरया राजधानी अलकापुरी (बद्रीनाथ स्वया च्वे) धका नं धया तःगु दु। पुराणतयेगु अनुसार जुजु कुबेरया राज्यय् आश्रमय् ऋषि-मुनि तप व साधना यानाच्वनिगु या।

ऐतिहासिक

अंग्रेज इतिहासकार कथं हुण, सकास, नाग, खस आदि जाति हिमालय क्षेत्रय् च्वनिगु या। तर पौराणिक ग्रन्थय् केदार खण्ड व मानस खण्डया नामं थ्व क्षेत्रया व्यापक वर्णन यानातःगु दु। थ्व क्षेत्रयात देव-भूमि व तपोभूमि तक्क धयातःगु दु।

मानस खण्डया कुर्माञ्चल व कुमाऊँ नां चन्द जुजुतयेगु शासन कालय् प्रचलित जूगु ख। कुर्माञ्चलय् चन्द जुजुतयेगु शासन कत्यूरी धुंका न्ह्यथना सन् १७९० तक्क दयाच्वन। सन् १७९०इ नेपाःया गोरखा सेनां कुमाऊँय् आक्रमण याना कुमाऊँ राज्ययात थःगु आधीनय् तल। नेपामितयेसं कुमाऊँय् सन् १७९० निसें सन् १८१५ तक्क शासन यात। सन् १८१५य् अंग्रजनाप सन्धि यायेधुंका गोरखा सेना नेपाल लिहांवन। अंग्रजतयेसं कुमाऊँया शासन चन्द जुजुतयेत बिया कुमाऊँयात ईस्ट इण्डिया कम्पनीया अधीनय् तल। थ्व कथं कुमाऊँइ अंग्रेजतयेगु शासन १८१५ निसें न्ह्यथन।

ऐतिहासिक विवरणतयेगु कथं केदार खण्ड यक्व गढ(किल्ला)य् विभक्त जुयाच्वन। थ्व गढतयेत थी-थी जुजुतयेसं थःगु अधीनय् तयातल। इतिहासकारतयेगु अनुसार पंवार वंशया जुजुं थ्व गढतयेत थःगु अधीनय् एकीकृत याना गढवाल राज्यया पलिस्था यात व श्रीनगरयात थःगु राजधानी दय्‌कल। केदार खण्डया गढवाल नां वबिले प्रचलित जुल। सन् १८०३य् नेपाःया गोरखा सेनां गढवाल राज्यय् आक्रमण याना गढवाल राज्ययात थःगु अधीनय् लाकल। थनया जुजुं नेपाःया गोरखा सेनाया अधिपत्यं राज्ययात मुक्त याकेयात अंग्रजतयेगु ग्वहालि फ्वन। अंग्रेज सेनां नेपाःया गोरखा सेनायात देहरादूनया नापं सन् १८१५य् ल्वाना बुकल। गढवालया तत्कालीन महाराजां थ्व युद्धय् सिधःगु ध्येबा अंग्रेजतयेत पुले मफुलिं अंग्रजतयेसं सकल गढवाल राज्य जुजुयात मबिसें अलकनन्दा मन्दाकिनीया पूर्वया भाग ईस्ट इण्डिया कम्पनीया शासनय् तल व गढवालया जुजुयात टिहरी जिल्ला (वर्तमान उत्तरकाशी सहित)या भू-भाग जक्क लितबिल। गढवालया तत्कालीन महाराजा सुदर्शन शाहं डिसेम्बर २८ १८१५ खुनु टिहरी नांया थासय् (भागीरथी व मिलंगनाया दोभानय् दूगु छगू चिधंगु गां)य् थःगु राजधानी पलिस्था यात। छुं दं धुंका वय्‌कःया उत्तराधिकारी महाराज नरेन्द्र शाहं ओडाथली नांया थासय् नरेन्द्र नगर नांया छगू न्हुगु राजधानी पलिस्था यानादिल। सन् १८१५ निसें देहरादून व पौडी गढवाल (वर्तमान चमोली जिल्ला व रूद्र प्रयाग जिल्लाया अगस्तमुनि व ऊखीमठ विकास खण्ड सहित) अंग्रेजतयेगु अधीन व टिहरी गढवाल महाराज टिहरीया अधीन जुवन।

भारतीय गणतन्त्रय् टिहरी राज्यया विलय सन् १९४९या अगस्टय् जुल व टिहरीया तत्कालीन संयुक्त प्रान्तयात छगू जिल्ला घोषित यात। भारत व चीन युद्वया पृष्ठभूमिइ सीमान्त क्षेत्रतयेगु विकासया दृष्टिं सन् १९६०इ स्वंगु सीमान्त जिल्ला उत्तरकाशी, चमोली व पिथौरागढया पलिस्था जूवन।

छगू न्हुगु राज्यया रुपं उत्तर प्रदेशया पुनर्गठनया फलस्वरुप (उत्तर प्रदेश पुनर्गठन अधिनियम, २०००) उत्तराखण्डया पलिस्था नोभेम्बर ९ सन् २००० खुनु जूगु ख।

सन् १९६९ तक्क देहरादूनयात त्वता उत्तराखण्डया सकल जिल्ला कुमाऊँ कमिश्नरीया अधीनय् लानाच्वन। सन् १९६९इ गढवाल कमिश्नरीया पलिस्था जुवन गुकिया मुख्यालय पौडी दयेकल। सन् १९७५य् मेरठ कमिश्नरीइ दयाच्वंगु देहरादून जिल्लायात गढवाल मण्डलय् सम्मिलित यायेधुंका गढवाल मण्डलया जिल्लातयेगु ल्याखँ न्या जुवन व कुमाऊं मण्डलय् नैनीताल, अल्मोडा, पिथौरागढ याना स्वंगु जिल्ला सम्मिलित जुल। अस्न् १९९४य् उधमसिह नगर व सन् १९९७य् रूद्रप्रयाग, चम्पावत व बागेश्वर जिल्लातयेगु पलिस्था धुंका उत्तराखण्ड राज्य गठन स्वया न्ह्यः गढवाल व कुमाऊँ मण्डलय् क्रमशः खु-खु जिल्ला दत। उत्तराखण्ड राज्यय् हरिद्वार जनपद सम्मिलित जुइधुंका राज्यया पलिस्था लिपा गढवाल मण्डलय् ७ व कुमाऊँ मण्डलय् ६ जिल्ला दत। ज्यानुवरी १, सन् २००७ निसें राज्यया नां उत्तराञ्चलं हिला उत्तराखण्ड जुवन। राज्यया पलिस्था दिवस नोभेम्बर ९इ हनिगु या।

प्रशासनिक विभाजन

उत्तराखण्डया प्रशासनिक विभाजन

उत्तराखण्डयात निगु मण्डलय् बायातःगु दु: कुमाऊँ व गढ़वाल। थ्व निगु मण्डल क्रमशः राज्य के पूर्वी व पश्चिमी भागय् ला।

कुमाऊँ मण्डलया जिल्ला

• अल्मोड़ा
• बागेश्वर
• चम्पावत
• नैनीताल
• पिथौरागढ़
• उधम सिंह नगर

गढ़वाल मण्डलया जिल्ला

• चमोली
• देहरादून
• हरिद्वार
• पौड़ी गढ़वाल
• रुद्रप्रयाग
• टिहरी गढ़वाल
• उत्तरकाशी

थ्व निगु मण्डलय् गढ़वाल मण्डल, जनसंख्या व क्षेत्रफल नितांया हे दृष्टिं कुमाऊँ मण्डल स्वया तःधं। गढ़वाल मण्डलया कुल क्षेत्रफल ३२,४४८.३ (६०.६७%) वर्ग किमी दु धाःसा कुमाऊँ मण्डलया २१,०३४.७ (३९.३३%)। नापं, राज्यया आपालं जनसंख्या गढ़वाल मण्डलय् च्वं। राज्यया कुल ८४,८९,३४९ जनसंख्याय् ४९,२५,३८० (५८.०२%) मनु गढ़वाल मण्डलय् व ३५,६३,९६९ (४१.९८%) मनु कुमाऊँ मण्डलय् च्वं।

राज्यया निगु मण्डलतेगु तुलनात्मक धलः

ल्या	मापदण्ड	कुमाऊँ मण्डल	गढवाल मण्डल
१.	क्षेत्रफल (किमि२)	२१,०३४.७	३२,४४८.३
२.	क्षेत्रफल (%)	३९.३३	६०.६७
३.	जनसंख्या	३५,६३,९६९	४९,२५,३८०
४.	जनसंख्या (%)	४१.९८	५८.०२
५.	जनघनत्व (/किमि२)	१६९.४३	१५१.७९
६.	दकलय् तःधंगु नगर	हल्द्वानी	देहरादून
७.	दकलय् तःधंगु जिल्ला	पिथौरागढ़	उत्तरकाशी

राजनीति

थ्व राज्यया मुख्यमन्त्रीत थ्व कथं दु-

ल्या	नां	पदभार तिथि	पद त्वतुगु तिथि	राजनैतिक दल
०१	नित्यानन्द स्वामी	नोभेम्बर ९, सन् २०००	अक्टोबर २९, सन् २००१	भारतीय जनता पार्टी
०२	भगत सिंह कोश्यारी	अक्टोबर ३०, सन् २००१	मार्च १, सन् २००२	भारतीय जनता पार्टी
०३	नारायण दत्त तिवारी	मार्च २, सन् २००२	मार्च ७, सन् २००७	भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस
०४	भुवन चन्द्र खण्डूरी	मार्च ८, सन् २००७	जुन २३, सन् २००९	भारतीय जनता पार्टी
०५	रमेश पोखरियाल निशंक	जुन २४, सन् २००९	डिसेम्बर १०, सन् २०११	भारतीय जनता पार्टी
०६	भुवन चन्द्र खण्डूरी	सेप्टेम्बर १०, २०११	मार्च १३, सन् २०१२	भारतीय जनता पार्टी
०५	विजय बहुगुणा	मार्च १३, सन् २०१२	पदधारक	भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस

स्वयादिसँ

• भारत

पिनेया स्वापू

• उत्तराखण्डया आधिकारिक जाःथाय्‌