दक्षिण अमेरिका

दक्षिण अमेरिका

क्षेत्रफल	१,७८,४०,००० किमी२
जनसंख्या	३८,२०,००,०००
जनघनत्व	२१.४ प्रति किमी२
मनुतेगु संज्ञा	दक्षिण अमरीकी, अमेरिकन
देय्‌	१२ (List of countries)
पराधीन लागा	३
भाषा	भाषातेगु धलः
ई लागा	UTC-2 निसें UTC-5
तःधंगु नगर	{{{1}}} साओ पाउलो ब्युनस आयरेस रियो दि ज्यानेरियो बोगोटा लिमा सेण्टियागो काराकास

दक्षिण अमेरिका (स्पेनी भाषा: América del Sur; पोर्चुगिज: América do Sul) उत्तर अमरीकाया दक्षिण पूर्वय् स्थित पश्चिमी गोलार्द्धया छगू महाद्वीप ख:। दक्षिण अमेरिका उत्तरय् १३^० उत्तरी अक्षांश (ग्यालिनस अन्तरीप) निसें दक्षिणय् ५६^० दक्षिणी अक्षांश (हर्न अन्तरीप) तक्क व पूर्वय् ३५^० पश्चिमी देशान्तर (रेशिको अन्तरीप) निसें पश्चिमय् ८१^० पश्चिमी देशान्तर (पारिना अन्तरीप) तक्क विस्तृत दु। थ्व महादेशया उत्तरय् क्यारिबियन सागर व पनामा नहर, पूर्व व उत्तर-पूर्वय् आन्ध्र महासागर, पश्चिमय् प्रशान्त महासागर व दक्षिणय् अण्टार्कटिक महासागर ला। भूमध्य रेखा थ्व महादेशया उत्तरी भागं व मकर रेखा मध्यं वनि। थुकिया कारणं थ्व महादेशया अधिकांश भाग उष्ण कटिबन्धय् ला। दक्षिण अमेरिकाया उत्तर निसें दक्षिण तक्कया हाकः लगभग ७,२०० किलोमीटर व पश्चिम निसें पूर्व ब्या ५,१२० किलोमीटर दु। हलिमया थ्व प्यंगु दक्ले तःधंगु महादेश ख। थ्व महादेश‌ आकार कथं भारत स्वया ६ गुनाति तःधं। पनापा नहरं थुकियात पनामा नहरय् उत्तर अमरीका महादेश स्वया अलग याइ तर पनामा देशयात आधिकारिक कथं धाःसा उत्तर अमरीकाय् कायेगु या।

३२,००० किलोमीटर हाकः समुद्रतट दूगु थ्व महादेशया समुद्री तट सीधा दु, तटय् द्वीप, प्रायद्वीप व खाडीत म्हो जु गुकिलिं याना बांलाःगु बन्दरगाहया अभाव दु। खनिज व प्राकृतिक सम्पदाय् तःम्हि थ्व महाद्वीप उष्ण व आद्र जलवायु, गुं, पठार, जङ्गल व मरुभूमिया उपस्थितिया कारणं यक्व विकसित मजुनि। थन हलिमया दक्ले ताःहाकगु च्वापुगुं-श्रेणी एण्डिज पर्वतमाला व दक्ले तःज्जागु थासय् १२ला हे ति जुया च्वनिगु टिटिकाका पुखु नं दु। भूमध्यरेखाया नापं पेरू देशय् चिम्बोरेजो व कोटोप्याक्सी नामक हलिमया दक्ले तःज्जाःगु ज्वालामुखी गुं दु। थ्व समुद्र सतह स्वया लगभग ६,०९६ मिटर च्वे ला। अमेजन खुसि, ओरीनिको, रियो दि ला प्लाता थनया मू खुसि ख। दक्षिण अमेरिकाया मेमेगु खुसिइ ब्राजिलया साओ फ्रान्सिस्को, कोलम्बियाया म्यागडालेना व अर्जेन्टिनाया रायो कोलोरेडो ला। थ्व महाद्वीपय् ब्राजिल, अर्जेण्टिना, चिली, उरुग्वे, पाराग्वे, बोलिभिया, पेरू, इक्वेडोर, कोलम्बिया, भेनेजुएला, गायना (ब्रिटिश, डच, फ्रेञ्च) आदि देश ला।

इतिहास

माचु पिचुय् इङ्का सभ्यताया अवशेष

दक्षिण अमेरिका, मध्य अमेरिका, मेक्सिको, वेस्ट इण्डिज व क्यारिबियन देशतेत छपं याना ल्याटिन अमेरिका धाइ। ल्याटिन प्राचीन रोमवासीतेगु भाषा ख। अधिकांश भारतीय भाषाया विकास संस्कृत भाषां जूथें यक्व युरोपीय रोमान्स भाषा दसु स्पेनी, पोर्चुगिज, फ्रेञ्च व इटालियन भाषातेगु विकास ल्याटिनं जूगु ख। थ्व भाषा ल्हाइगु थाय्‌तेत ल्याटिन धाइ। १६गु शताब्दीइ पोर्चुगल व स्पेनं ल्याटिन भाषी मनुत थन च्वं वल । लिपा थ्व थाय्‌या मू भाषा थ्व हे भाषा जूवन व थ्व थाय्‌यात ल्याटिन अमेरिका धका म्हसीकल।

पेरूया केन्द्रीय पहाडय् यक्व लख दँ न्ह्यः मनु वःगु धैगु विश्वास दु। थन यक्व संस्कृतितेगु विकास जुल। दक्षिण अमेरिकाया दक्ले मू सभ्यताय् इङ्का सभ्यता छगू ख गुकिया क्षेत्र पेरू, इक्वेडर, बोलिभिया, अर्जेण्टिना व चिलीया उत्तरी भाग ला। १५गु शताब्दीया अन्तय् थ्व चरमोत्कर्षय् थ्यन। इङ्का सभ्यताय् शासकयात इङ्का धाइ व इमिगु आदर याइगु चलन दयाच्वन। थ्व सभ्यता थःगु यातायात, सञ्चार व डाक व्यवस्थाया निंतिं नांजा। माचु पिचु मू नगर ख गुकिया पुरातात्विक अवशेष थौं नं खनेदु। सूर्द्ययात थनया सर्वोच्च द्यया रुपय् कायेगु व मेमेपिं देवी देवतातेगु नं पूजा यायेगु चलन दयाच्वन। थनया देगले स्वर्णपत्र अलङ्कृत याना तयेगु चलन दु। शिल्पकला व शल्य चिकित्साय् थ्व सभ्यता थःगु समकालीन सभ्यता स्वया उन्नत जु।

भूगोल

दक्षिण अमेरिकाया भौतिक स्वरूप

धरातलीय स्वरूपया अन्तरया दृष्टिं दक्षिण अमेरिका महाद्वीप विशेष महत्त्वपूर्ण जु। पश्चिमय् तटया समानान्तर एण्डिज कार्डिलेरा पर्वत शृंखला उत्तर निसें दक्षिण तक्क थ्यं । थ्व पर्वतश्रृङ्खला उत्तरी अमेरिकाया रकी पर्वतया दक्षिणी सिलसिला ख। ७,२०० किलोमिटर हाकःया थ्व श्रृङ्खला हिमालय धुंका हलिमया दक्ले तज्जाःगु पर्वत शृंखला ख। थुकिलि यक्व तज्जागु पर्वत श्रेणी , पठार, व ज्वालामुखी च्वका ला। हलिमया दक्ले तज्जाःगु ज्वालामुखी पर्वत कोटोपैक्सी (५,९७० मीटर) थ्व भागय् ला। थ्व पर्वतमालाया दक्ले तज्जाःगु च्वका अकाकागुआयात (६,९६९ मीटर) न्ह्याबिलें च्वापुं भुनातै। एण्डीजय् साधारणतः निगु श्रेणि दु गुकिया दथुइ मध्य बोलविया व पेरूया पठार व फ्रेश वाटर पुखु टिटिकाका ला। थ्व महाद्वीपय् मुख्य स्वंगु पठारी भाग दु। गायनाया पठार, ब्राजिलया पठार व पेटागोनियाया पठार। गायनाया पठारी भाग ओरीनीको व अमेजन खुसिया मुहानया दथुइ ला। थ्व पठार ९०० निसें १,८०० मिटर जाःय् जल विभाजकया ज्या याइ। त्रिभुजाकार ब्राजिलया पठार दक्षिण अमेरिकाया मध्यवर्ती भागय् एट्लाण्टिक महासागरया तटय् उत्तर-पूर्वय् केपरागं प्रारम्भ जुया दक्षिणय् रियो ग्रेडो डी सुल तक्क विस्तृत जु। कठोर वलित चट्टानं निर्मित जूगुलिं अप्व क्षय मजु। पेटागोनियाया पठार अर्जेन्टिनाय् लिमये खुसिं दक्षिणी अमेरिकाया अन्तिम छोर तक्क थ्यं। ३०० निसें ९०० मिटर जाःया थ्व पठार पश्चिमय् एण्डीज पर्वतमाला निसें पूर्वय् वेदिकायुक्त ढालया रूपय् एटलान्टिक महासागर तक्क विस्तृत दु।

पश्चिमी गुं व पूर्वी पठारतयेगु दथुइ उत्तर निसें दक्षिण तक्क सकल महाद्वीपया हाकःय् छगू तःधंगु ख्यः दु। थ्व ख्यःया सकल क्षेत्रफल दक्षिण अमेरिकाया क्षेत्रफलया करिब बच्छि दु। थुकिया उत्तरी भागयात लानोज धाइ। ओरीनिको खुसिं निर्मित लानोज भेनेज़ुएला व कोलम्बियाय् ला। ख्यःया दथुइ अमेजन खुसिया बेसिन ला। थुकियात ब्राजिलमितयेसं सेल्वाज धाइ। थ्व खुसि प्रदेश उत्तरय् गायनाया पठार, पश्चिमय् एण्डिज पर्वत व दक्षिणय् ब्राजिलया पठारं घेरे जुयाच्वंगु दु। अमेजन व थ्व खुसिया सहायक २०० खुसिइ न्ह्याबिलें खुसिबाहा वैगुलिं थ्व त्रिभुजाकार खुसिया तःधंगु लागा दलदल जुयाच्वनि व थन यातायातया विकास जुइमफु। पराना, पराग्वे व युरुग्वे खुसित जाना पम्पास क्षेत्र दयेकी। थुकियात लाप्लाटाया बेसिन नं धाइगुया। मध्य दक्षिणया थ्व उपजाऊ ख्यः आर्थिक दृष्टिं सिक्क महत्त्वपूर्ण जु। थुकिया औसत जा १८५ मिटर स्वया म्हो जु व अर्जेन्टीना, उरूग्वे, पराग्वे व छुं अंशय् दक्षिण ब्राजील व दक्षिण बोलिभियाय् तक्क थ्यं। दकले दक्षिण भागय् पेटागोनियाया मरुस्थल ला। एण्डीज पर्वत माला व प्रशान्त महासागरया दथुइ निम्न भूमिया अत्यन्त संकरी तटीय पट्टी दु। लगभग १०० किलोमीटक ब्याया थ्व पट्टी दक्षिणी अमेरिकाया पश्चिमी तट नापं उत्तर निसें दक्षिण तक्क थ्यं। पूर्वी तटीय प्रदेश अपेक्षाकृत अप्व तब्या। थुकिया ब्या १५० निसें २०० किलोमीटर दु। थुकिलि चिचिधंगु यक्व बाहादूगु खुसित बाहावै थन्यागु खुसितयेसं देल्ता मदेकु।

देय्‌

थ्व महादेशया देय्‌ थ्व कथं दु-

• अर्जेन्टिना
• बोलिभिया
• ब्राजिल
• चिली
• कोलम्बिया
• ईक्वेडोर
• पाराग्वे
• पेरु
• उरुग्वे
• भेनेजुएला
• गायना
• सुरिनाम
• फ्रेन्च गायना

स्वयादिसँ

• महादेश