Jump to content

छन्द

विकिपिडिया नं

छन्द धाःगु काव्यया स्वंगु मू गुणय् छता ख। छन्द, रसअलङ्कार काव्ययात परिभाषित याइगु गुण ख। छद् धातुं बुयावःगु खँग्वः ख। छन्दया बारेय् दकलय् न्ह्यः आचार्य पिङ्गलं थःगु सफू छन्दशास्त्रय् च्वयादिगु ख। पद्यरचनायात शास्त्रय् छन्द धका हे धयातःगु दु।

खँग्वःयागु उत्पत्ति व छ्येलेज्या

[सम्पादन]

उत्पत्ति व विकास

[सम्पादन]

थ्व खँग्वयागु छ्येलेज्या दक्ले न्ह्य संस्कृतय् जुगु ख। लिपा थ्व खँग्वयागु तत्सम खँग्वया रुपे यक्व भासे, यक्व कथलं छ्येलेज्या जुल।

छ्येलेज्या

[सम्पादन]

थ्व खँग्वयागु छ्येलेज्या संस्कृतय् व संस्कृत नाप स्वापू दुगु व संस्कृत नं बुया वगु भाषे जुगु खने दु।

छन्दया कुचा

[सम्पादन]

छन्दय् क्वसं च्वयातःगु अंग दै -

  • गति - पद्यया पाठय् बाहा वनिगु लक्षणयात गति धाइ।
  • यति - पद्य पाठ याइगु ईलय् गतियात दिका विश्राम काइगु थाय्‌यात यति धाइ।
  • तुक - समान उच्चारण दूगु खँग्वः छ्यलिगु ज्यायात तुक धाइ। पद्य प्रायः तुकान्त जुइ।
  • गण - मात्रा व वर्णतयेगु ल्या व क्रमया सुविधाया निंतिं स्वंगु वर्णतयेगु पुचःयात छता गण मान काइगु या। गणतयेगु ल्या ८ दु - यगण (।ऽऽ), मगण (ऽऽऽ), तगण (ऽऽ।), रगण (ऽ।ऽ), जगण (।ऽ।), भगण (ऽ।।), नगण (।।।) व सगण (।।ऽ)।

गणतयेत अपुइक लुमंकेत छगू सूत्र दयेकातःगु दु- यमाताराजभानसलगा । सूत्रया न्हापांगु ८गु वर्णय् ८ता गणतयेगु नां दु। अन्तिम निगु वर्ण ‘ल’ व ‘ग’ छन्दशास्त्रया दग्धाक्षर ख। गुगु गणया मात्रातयेगु स्वरूप सीकेमाःगु दु उकिया न्ह्यःनेया निता आखः थ्व सूत्रय् काःसा दसु ‘मगण’या स्वरूप सीकेत ‘मा’ तथा वस्वया न्ह्यःनेया निता आखः- ‘ता रा’ = मातारा (ऽऽऽ) कायेछिं।

‘गण’या विचाः वर्ण वृत्तय् जक्क दै, मात्रिक छन्द थ्व बंधनं मुक्त जु।

। ऽ ऽ ऽ । ऽ । । । ऽ

य मा ता रा ज भा न स ल गा

गण चिं दसु प्रभाव
यगण ( य ) ।ऽऽ नहाना शुभ्
मगण ( मा ) ऽऽऽ आजादी शुभ्
तगण ( ता ) ऽऽ। चालाक अशुभ्
रगण ( रा ) ऽ।ऽ पालना अशुभ्
जगण ( ज ) ।ऽ। करील अशुभ्
भगण ( भा ) ऽ।। बादल शुभ्
नगण ( न ) ।।। कमल शुभ्
सगण ( स ) ।।ऽ कमला अशुभ

छन्दया प्रकार

[सम्पादन]
  • मुक्त छन्दː वैदिक वाङ्मयय् भक्तिकाल तक्क मुक्त छन्दया अस्तित्व मदु। थ्व आधुनिक युगया देन खः। मुक्त छन्द नियमबद्ध जुइमखु, स्वछन्द गति व भावपूर्ण यति हे मुक्त छन्दया विशेषता खः।

छन्दया प्रकार

[सम्पादन]
अनुष्टुप आर्या वियोगिनी छन्द पुष्पिताग्रा इन्द्रवज्रा उपेन्द्रवज्रा उपजाति
दोधकम् रथोद्धता मौक्तिकमाला तोटकम् भुजङ्गप्रयातम् द्रुतविलम्बितम् वंशस्थम्
स्रग्विणी प्रहर्षिणी वसन्ततिलका मालिनी पञ्चचामरम् शिखरिणी हरिणी
मन्दाक्रान्ता पृथ्वी छन्द शार्दूलविक्रीडितम् स्रग्धरा पङ्क्ति प्रमाणिका माणवकम्
विद्युन्माला स्त्री छन्द नारी छन्द कन्या छन्द तनुमध्या शशिवदना विद्युल्लेखा
वसुमती मदलेखा कुमारललिता चित्रपदा विद्युन्माला मधुमती हंसरुतम्
समानिका वितानम् हलमुखी भुजगशशिभृता शुद्धविराट पणवनाम मयूरसारिणी
रुक्मवती वा चम्पकमाला मत्ता मनोरमा उपस्थिता सुमुखी दोधकम् शालिनी
वातोर्मी भ्रमरविलसिता रथोद्धता स्वागता वृत्ता भद्रिका। श्येनिका।
मौक्तिकमाला उपस्थित चन्द्रवर्त्म वंशस्थम् इन्द्रवंशा तोटकम्। द्रुतविलम्बितम्
पुटम् प्रमुदितवदना कुसुमविचित्रा जलोद्धतगति विभावरी स्रग्विणी। प्रियंवदा।
मणिमाला ललिता मौक्तिकदाम। प्रमिताक्षरा उज्ज्वला वैश्वदेवी जलधरमाला।
नवमालिनी प्रभा मालती तामरसम्। क्षमा छन्द वा चन्द्रिका वा उत्पलिनी प्रहर्षिणी असम्बाधा
रुचिरा प्रहरणकलिका मत्तमयूर मञ्जुभाषिणी चन्द्रिका अपराजिता शशिकला
कामक्रीडा प्रभद्रकम् एला छन्द चन्द्रलेखा ऋषभगजविलसितम् वाणिनी पञ्चचामरम्
वंशपत्रपतितम् हरिणी मन्दाक्रान्ता नर्कुटकम् कुसुमितलतावेल्लिता मेघविस्फूर्जिता सुवदना
स्रग्धरा भद्रकम् अश्वलालितम् मत्ताक्रीडा तन्वी क्रौञ्चपदा भुजङ्गविजृम्भितम्
अपवाह

स्वया दिसँ

[सम्पादन]