चीनया इतिहास
चीन छगू देय् जक्क मजुसें मनू लहनाया छगू दसु ख। थ्व देय्या इतिहास मनू लहनाया इतिहासति हे पुलां। प्राचीन चिनिया सभ्यता म्हासु खुसिनापंया उब्जाउ बुँइ उत्तरी चिनिया ख्यले न्ह्यथंगु खनेदु। [१] चीनया राजनैतिक व्यवस्था जहानिया राजतन्त्रय् आधारित जुगुलिं आपालं चीनया इतिहास वंश कथं म्हसीकिगु या। थ्व देय्या दकलय् न्हापांगु वंश अर्ध-कल्पित म्हासु खुसि सिथया २००० ईपूया जिया वंशं न्ह्यथं धाःसा थ्व देय्या लिपांगु वंश चिङ वंशया सन् १९१२या पतन धुंका क्वचाल। २२१ इपूइ चिन वंशं दकले न्ह्यः थी-थी राज्यतयेत थःगु अधीनय् लाका दकले न्हापांगु चिनिया साम्राज्य दयेकल। थ्व धुंका थ्व देय् थी-थी ईलय् एकीकरण जुइगु व हानं विभाजन जुइगु प्रक्रिया जुयाच्वन। मङ्गोल शासकतयेसं चीनय् शासन याःगु कालयात चीनया इतिहासय् युवान काल धाइ।
राजवंश
[सम्पादन]ऐतिहासिक रुपय् चीन आपाः ईलय् छगू व्यवस्थित शासनया दुने दयाच्वन। चीनयात थीथी कालय् थीथी राजवंशं व्यवस्थित रुपय् शासन यात। नापं, राजवंशतेगु शासन दथुइ म्हो जक्क ईलय् अव्यवस्था दयाच्वन। अथे जूगुलिं चीनया इतिहासयात राजवंशतेगु झ्वलय् सीकेछिं।
चीनया दकलय् न्हापांगु काल स्वम्ह अधिपति व न्याम्ह सम्राट (चिनिया भासय् 三皇五帝, सानहुआङ वूदी; अंग्रेजी भासय् Three Sovereigns and Five Emperors) ख। थ्व ईलय् स्वम्ह अधिपति व न्याम्ह सम्राटतेसं छझ्वलय् प्राचीन चीनय् २५०० ईसापूर्व निसें २१०० ईसापूर्व तक्क शासकत ख। जनश्रुति बाखँ व मिथकया आधारय् इमित चीनया सर्वप्रथम शासकया रुपय् हनिगु या। चिनिया तजिलजिइ थ्व शासकपिन्त हनिगु याःसां वय्कःपिनिगु बाखँय् धाथेंगु खँ व मिथ्या खँ छु खः धका सीके थाकु। बाखनय् अधिपतितेगु थाय् व वय्कपिनिगु शक्ति द्यःयेगु थें क्यनातःगु दु व सम्राटतेत महात्मा व शक्तिशाली मनूया रुपय् चित्रित यानातःगु दु। वय्कःपिं सकसिनं मानव-कल्याणया निंतिं ज्या याःगु व मनूतेत माःगु कला, प्रज्ञा व ज्ञान स्यनाथुकुगु धका जनश्रुतिइ म्हसीकेगु या। वय्कःपिनिगु बाखँया यक्व संस्करण दु व थन्यागु वर्णन छगू स्वया मेगु भति-भति जक्क पाइगु या। थ्व शासकत धुंका चीनय् शिया राजवंश (夏朝, Xia dynasty)या काल वल।[२]
शिया राजवंश वा शिआ राजवंश (चिनिया भासय्: 三皇五帝, शिया चाओ; पिनयिन: Xia dynasty) प्राचीन चीनय् करिब २०७० ईसापूर्व निसें १६०० ईसापूर्व तक्क राज याःगु छगू राजवंश ख। 'पँया बाखँत', 'इतिहासया शास्त्र' व 'महान इतिहासकारया अभिलेख' थें न्याःगु चिनिया इतिहास ग्रन्थय् उल्लेख यानातःगु न्हापांगु राजवंश थ्व हे ख। शिया वंश स्वया न्ह्यः चीनय् स्वम्ह अधिपति व न्याम्ह सम्राटतेगु काल दयाच्वन। न्याम्ह सम्राटय् अन्तिम सम्राट "शुन" ख। वय्कलं थःगु गद्दी यु महानयात हस्तान्तरण यानादिल व थ्व नापं शिया राजवंश सत्ताय् वल। थ्व हे सम्राट यु महानयात चीनय् बुंज्या शुरू याइगु श्रेय बीगु या। शिया राजवंश धुंका शाङ्ग राजवंशया शासन जुल गुकिया शासन १६०० ईसापूर्व निसें १०४६ ईसापूर्व तक्क दयाच्वन।[३] शिया राजवंशया वर्णन सिक्क लिपाया इतिहासकारतेगु च्वखँय् जक्क लूगु दु। अथे जूगुलिं थ्व वंश धाथें दूगु वा छगू मिथक वंश जक्क जूगु खँय् विवाद दु। ऐतिहासिक युगया ल्याखलं थ्व राजवंशया राजकाल कँय् युगय् ला। चीनय् व समयया छुं पुरातत्व स्थल लूगु दु, थन्याःगु लूगु थासय् नगरया तजिलजियात अर्लीतोउ तजिलजि(Erlitou)या नामं म्हसीकिगु या। आधुनिक चिनिया इतिहासकारतेसं शिया राजवंशया लहना दूगु ऐतिहासिक पुष्टि यायेत कुतः यानाच्वंगु दु, तर आःतक्क पुरातात्विक प्रमाण धाःसा मलूनि।[४]
शाङ्ग राजवंश (चिनिया भासय् 商朝, शाङ्ग चाओ; पिनयिन: Shang dynasty) प्राचीन चीनय् करिब १६०० ईसापूर्व निसें १०४६ ईसापूर्व तक्क राज याःगु छगू चिनिया राजवंश ख। थ्व राजवंशया राज्य ह्वाङ्ग हो (म्हासु खुसि)या स्वनिगलय् जूगु ख। चिनिया स्रोततेगु अनुसार थ्व राजवंश शिया राजवंशया राजकाल धुंका वल धाःसा शाङ्ग राजवंश धुंका चीनय् झोऊ राजवंश सत्ताय् वल। चीनया हेनान प्रान्तया सुदूर उत्तरी क्षेत्रय् स्थित यिनशु पुरातत्व स्थलयात शांग राजधानीया स्थान धका कायेगु या। थ्व थासय् ११गू शाही चिहान लूगु दु व लाय्कू-देगःया भगनावशेष नं लूगु दु। नापं, ल्वाभः व पशु व मनूया बलि बीगु थाय् नं लूगु दु। द्वलंद्व कँय्, हरिताश्म (जेड), ल्वहँ, क्वँय् व पिचूगु चाःया वस्तुत नं लूगु दु। थन्याःगु थीथी पदार्थय् भिंगु शिल्पज्यां थ्व तजिलजि सिक्क उन्नत जूगु खँ क्यनि।[५] थ्व राजवंशया कालया लुयावःगु छुं कँय्या कुचाय् च्वयातःगु आखः लूगु दु। थ्व नापं क्वँय् व काबल्याया कबजयात छ्येला भविष्यवाणी यायेगु भः दयेकूसें उकिलि चिनिया किपाआखलय् च्वयातःगु "आखः" नं लूगु दु। थ्व चिनिया आखःया दकलय् पुलांगु दसिं ख। लखः स्वया अप्व लूगु थन्यागु च्वखँ नं व समयया विचार व चिन्तनया खँय् जः प्वंकेगु ज्या याःगु दु। थुकिलिं चिनिया लहनाया थ्व प्राचीन कालया आर्थिक व्यवस्था, राजनीति, धर्म, कला व चिकित्सा नाप स्वाःगु थीथी सूचं उपलब्ध याःगु दु। अबिलय्या ईलय् जुजु व जुजुया च्वमितेसं जक्क च्वये-ब्वने सःगु जुयाच्वन। अथे जूगुलिं थथे याना खोपेयानातःगु आखलं जुजुया हलिंया दृष्टिकोण क्यनिगु ज्या याःगु दु। छुं च्वखँय् हताःया खँ कनातःगु दु, छुं च्वखँय् लानि प्वाथय् दूगु खँ च्वयातःगु दु धाःसा छुं च्वखँय् जुजुया स्याःगु वाःया खँ च्वयातःगु दु।[६]
सोङ राजवंशं चीनया इतिहासय् सन् ९६० निसें सन् १२७९तक्क शासन यात। थ्व राजवंश न्यागु वंश व झिगु राजतन्त्रया काल धुंका पलिस्था जूगु ख। थ्व वंश धुंका युआन वंशया जुजुतयेसं चीनय् शासन यात। थ्व वंशया सरकारं इतिहासय् हे दकलय् न्हापांगु राष्ट्रिय बैंक नोट वा भोंया ध्येबा दयेकल। नापं, थ्व ईलय् चीनं थःगु न्हापांगु जलसेना दयेकल। थ्व वंशया शासन दूबिलय् चीनं हलिमय् हे दकलय् न्हापांगु बारुद व कम्पास दयेकल।
मिङ शासन, वा महान मिङया साम्राज्य चीनया इतिहासय् सन् १३६८निसें सन् १६४४ तक्कयाना २७६ दँतक्क मिङ वंशंयाःगु शासन ख। थ्व वंशं चीनया शासन मंगोल युवान वंश्या पतन धुंका शुरु जुल। मिङकालयात छुं विज्ञतयेसँ मानव इतिहासया दकलय् स्थीर समाज व संरचना दूगु सरकारय् छगू (one of the greatest eras of orderly government and social stability in human history) धका नं वर्णन याःगु दु। [७] थ्व वंश चीन शासन याइगु अन्तिम हान जातिया वंश ख। थ्व वंशया राजधानी बेइजिङ सन् १६४४स लि जिचेङया विद्रोहं थःगु ल्हातय् लाका शुन वंश शुरु यात व म्हो इलय् हे थ्व वंशयात मञ्चु जातिया नेतृत्त्वया चिङ वंशं बुकल। अथेजुसां दक्षिणय् मिङ शासनया समर्थकतयेसं सन् १६६२तक्क दक्षिणी मिङ धागु शासन दयेकातल।
| राजवंश1 | शासक | शासनकाल | |||
|---|---|---|---|---|---|
| स्वम्ह अधिपति व न्याम्ह सम्राट | 三皇五帝 | sān huáng wǔ dì | (धलः) | २०७० ईसापूर्व स्वया न्ह्यः | ??? |
| शिआ राजवंश | 夏 | xià | (धलः) | 2070–1600 ईसापूर्व | ४७० |
| शाङ्ग राजवंश | 商 | shāng | (धलः) | 1600–1046 ईसापूर्व | ५५४ |
| पश्चिमी झोऊ राजवंश | 西周 | xī zhōu | (धलः) | 1046–771 ईसापूर्व | २७५ |
| पूर्वी झोऊ राजवंश गुकियात निता कालय् बायेछिं |
東周 / 东周
|
dōng zhōu
|
(धलः) |
770–256 ईसापूर्व
|
५१४
|
| चिन राजवंश | 秦 | qín | (धलः) | 221–206 ईसापूर्व | १५ |
| पश्चिमी हान राजवंश | 西漢 / 西汉 | xī hàn | (धलः) | 206 ईसापूर्व – 9 ईसवी | २१५ |
| शिन राजवंश | 新 | xīn | (धलः) | 9–23 | १४ |
| पूर्वी हान राजवंश | 東漢 / 东汉 | dōng hàn | (धलः) | 25–220 | १९५ |
| स्वंगु राजवंश | 三國 / 三国 | sān guó | (धलः) | 220–265 | ४५ |
| पश्चिमी जिन राजवंश | 西晉 / 西晋 | xī jìn | (धलः) | 265–317 | ५२ |
| पूर्वी जिन राजवंश | 東晉 / 东晋 | dōng jìn | (धलः) | 317–420 | १०३ |
| उत्तर व दक्षिण राजवंश | 南北朝 | nán běi cháo | (धलः) | 420–589 | १६९ |
| सुई राजवंश | 隋 | suí | (धलः) | 581–618 | ३७ |
| ताङ्ग राजवंश | 唐 | táng | (धलः) | 618–907 | २८९ |
| न्यागु राजवंश व झिगु राजतन्त्र | 五代十國 / 五代十国 | wǔ dài shí guó | (धलः) | 907–960 | ५३ |
| उत्तरी सोङ्ग राजवंश | 北宋 | běi sòng | (धलः) | 960–1127 | १६७ |
| दक्षिणी सोङ्ग राजवंश | 南宋 | nán sòng | (धलः) | 1127–1279 | १५२ |
| लियाओ राजवंश | 遼 / 辽 | liáo | (धलः) | 916–1125 | २०९ |
| जिन राजवंश (१११५–१२३४) | 金 | jīn | (धलः) | 1115–1234 | ११९ |
| युआन राजवंश | 元 | yuán | (धलः) | 1271–1368 | ९७ |
| मिङ्ग राजवंश | 明 | míng | (धलः) | 1368–1644 | २७६ |
| चिङ्ग राजवंश | 清 | qīng | (धलः) | 1644–1911 | २६८ |
लिधंसा
[सम्पादन]- ↑ Rivers and Lakes. China.org.cn. 15 June 2009 कथं।
- ↑ Zen sand: the book of capping phrases for kōan practice, Victor Sōgen Hori, University of Hawaii Press, 2003, ISBN 978-0-8248-2284-2, ... 'Three Sovereigns and Five Emperors' refers in Chinese legend to the very first beings to initiate human culture ...
- ↑ China: Ancient Culture, Modern Society, Peter Xiaoming Yu, G Wright Doyle, Strategic Book Publishing, 2011, ISBN 978-1-61204-331-9, ... Yu the Great introduced the art of agriculture and made his tribe prosperous. He led his Hua-xia tribe to defend itself and gain control of the central plains. Around 2070 BC, Yu the Great declared the establishment of the Xia Dynasty ...
- ↑ Archaeology of Asia, Miriam T. Stark, John Wiley & Sons, 2006, ISBN 978-1-4051-0213-1, ... On the one hand, many archaeologists and historians, especially those whose early education was received in China, argue that the Erlitou culture was a state-level society and represents a later part of the Xia dynasty ... On the other hand, with few exceptions agreeing with the viewpoints of Chinese scholars (eg, Childs- Johnson 1988, 1994), many Sinologists in the West question that the Erlitou culture represented a state-level polity ...
- ↑ Lives and times: a world history reader, Volume 1, James P. Holoka, Jiu-Hwa Lo Upshur, West Pub. Co., 2002, ... Since the sixth century mere were accounts of sporadic discoveries of inscribed bones from around Yinshu ('Waste of Yin' ... scientific study of inscribed oracle bones from the Shang dynasty ...
- ↑ Voyages in World History, Valerie Hansen, Kenneth R. Curtis, Cengage Learning, 2008, ISBN 978-0-618-07720-5, ... During the Shang dynasty only the king and his scribes could read and write characters. Presenting the world from the king's vantage point, some oracle bones treat affairs of state, like the outcomes of battles, but many more touch on individual matters, such as his wife's pregnancy or his own aching teeth ...
- ↑ Edwin Oldfather Reischauer, John King Fairbank, Albert M. Craig (1960) A history of East Asian civilization, Volume 1. East Asia: The Great Tradition, George Allen & Unwin Ltd.