राग

विकिपिडिया नं
१८गू शदीया नेपाःया सफू रागमालाय् मेघ रागया किपा

राग नेवाः व भारतीय शास्त्रीय संगीतय् सःतयेगु अभिव्यक्ति याइगु रुप ख। थी-थी कथंया सः छ्यला थी-थी कथंया राग दयावइ। रागय् "सारेगमपधनिसा" सः छ्यलि। सःया थीथी गुणया आधारय् थी-थी राग दयावइ। रागया जातिं रागय् गुलि सः दु धका धाइ। रागय् म्होय् नं ५ता सः व अप्वय् ७ता सः दइ। आरोहया अर्थ थाहां वनिगु व अवरोहया अर्थ कुहां वनिगु ख। संगीतय् सःतयेगु क्रम इमिगु ऊँचाई-निचाईया आधारय् तय जुइ। ‘सा’ स्वया तच्वःगु ध्वनि ‘रे’ या, ‘रे’ स्वया ‘ग’ व अथे जुजुं 'नि' या ध्वनि दकले तच्वगु जुइ। सः तच्वया वनिगुलिं सा-रे-ग-म-प-ध-नि-सां हालिगु यात आरोह व थुकिया विपरीतयात अर्थात सां-नि-ध-प-म-ग-रे-सायात अवरोह धाइ। आरोह-अवरोहय् न्हेगु हे सः दःसा राग ‘सम्पूर्ण जाति’ जुइ। ५ता सःजक्क दइबिलय् राग ‘औडव’ व ६ता सः दइबिलय् राग ‘षाडव’ जुइ। यदि आरोहय् ७ता व अवरोहय् ५ता सः दःसा राग ‘सम्पूर्ण औडव’ जुइ। थ्व कथं कुल ९ जाति दयेकेछिं गुकियात रागया उपजातित नं धाइगु या। साधारण गणितया हिसाबं स्वयेगु खःसा छपू ‘थाट’या ७ता सलं ४८४ राग दयेकेछिं। अथेजुसां दक्वं राग उलि प्रचलित मजु। आरोहय् ७ व अवरोहय् ७ सः दइबिलय् ‘सम्पूर्ण-सम्पूर्ण जाति’ दइ गुकिलिं छपू जक्क राग दयेकेछिं। अथे हे आरोहय् ७ व अवरोगय् ६ सः दइबिलय् ‘सम्पूर्ण षाडव जाति’ दइ।

इतिहास[सम्पादन]

रागया प्राचीनतम उल्लेख सामवेदय् जूगु दु। सामवेदय् थथे च्वयातःगु दु-

सामवेदात् स्वराः जाताः स्वरेभ्यो ग्रामसम्भवः।
ग्रामेभ्यो जातयो जाताः जातिभ्यो रागसम्भवः॥
सप्तस्वराः त्रयो ग्रामाः मूर्छनाश्चैकविंशतिः।
द्वाविंशतिश्च श्रुतयः एतेभ्यो रागसम्भवः॥

वैदिक कालय् अप्व राग छ्यलातःगु खनेदु, समयनापं म्हो जक्क राग छ्यलावन। सुगम संगीत व अर्धशास्त्रीय गायनशैलीइ छुं जक्क राग व तालतयेगु छ्यला जुइ। शास्त्रीय संगीतय् धाःसा थीथी राग छ्यलातःगु खनेफै। रागतयेगु विभाजन मूलरूपं थाट छ्यला याइ। हिन्दुस्तानी पद्धती ३२ थाट दु गुकिलि १०पु जक्क छ्यलि। कर्नाटक संगीतय् ७२ थाट दु। रागतयेत प्रधान-अप्रधान, जन्य-जनक, प्राचीन-अर्वाचीन, घन-नय, मार्गि-देशि, मेळकर्त-मेळांतर्गत, राग-रागिणि, पुंराग-स्त्रीराग-नपुंसकराग आदि रुपय् बायेछिं।

लक्षण[सम्पादन]

रागया लक्षण वेदय् थ्व कथं बियातःगु दु-

रञ्जयति मनांसीति रागास्ते दशलक्षणाः
मतङ्गमुनिः रागस्य दशलक्षणानि उक्तानि सन्ति।
ग्रहांशाः तारमन्द्रौच न्यासोपन्यास एव च।
अल्पत्वं च बहुत्वंच षाडवौडविते तथा॥ इति।

रागया छुं खँग्वः थ्व कथं दु-

  • ग्रह- राग न्ह्यथनिगु नियमित थाय्।
  • अंश- रागया मू सः।
  • तार- सप्तकय् सः सञ्चार।
  • मन्द्र- अधो-सप्तकय् सः सञ्चार।
  • न्यास- रागया अन्त्य स्वर।
  • उपन्यास- रागया दथुइ स्थगन जुइगु थाय्।
  • अल्पत्व- रागय् म्हो जक्क छ्यलिगु सः।
  • बहुत्व- रागय् हानं हानं वइगु सः।
  • षाडव- ६ सःया छ्यला।
  • ओडव- ५ सःया छ्यला।

प्रकार[सम्पादन]

रागया प्रकारय् यक्व मतभेद दु। थुकिया स्वंगु मू मत थ्व कथं दु-

  • नारदमतम्

थ्व मतानुसार ८पु मू राग दु।

  1. भूप राग- मेलावति राग, मल्हार राग, बहुलि राग
  2. भैरव राग- देवक्रिय राग, पौरालि राग, काम्भारि राग
  3. श्री राग- काम्बोजि राग, भल्लाति राग, कुरञ्जिका राग
  4. पटमञ्जरि राग- देशि राग, मनोहरि राग, तुण्डी राग
  5. वसन्त राग- पराटि राग, द्राविडि राग, हंसि राग
  6. मालवि रागगुण्डक्रिया राग, धूर्जरि राग, गौडि राग
  7. नाट राग- सारङ्ग राग, नटाख्य राग, अहिरि राग
  8. बङ्गाल राग- नारायणी राग, गान्धारि राग, रञ्जी राग
  • हनूमान् मतम्

थ्व मतानुसार ५पु मू राग दु।

  1. भैरव राग- मध्यमादी राग, भैरवी राग, बङ्गाली राग, वराटी राग, सैन्धवी राग
  2. कौशिक राग- तोडी राग, खम्बावती राग, गौडी राग, गुणक्री राग,ककुभ राग
  3. हिण्डोल राग- भेलावली राग, रामकलि राग, देशाख्य राग, पटमञ्जरी राग, ललित राग
  4. श्री राग- वसन्त राग, मालवी राग, मालश्री राग, दनाश्री राग, आसावरि राग
  5. मेघ राग- मल्हारि राग, देशकार राग, भूपालि राग, गुर्जरि राग,टक्क राग
  • सोमेश्वरमतम्

सोमेश्वरं थमंतुं च्वयादिगु “सङ्गीतदर्पण” ग्रन्थय् ६पु मू राग दु।

  1. श्री रागमालवी राग, त्रिवेणी राग, गौडी राग, केदार राग, मधुमाधवी राग, पहाडी राग
  2. वसन्त राग- देशी राग, देवगिरी राग, वैराटी राग, तोडी राग, ललित राग, हिण्डोल राग
  3. भैरव राग- भैरवी राग, मध्यमादी राग, वराची राग, सैन्धवी राग, बङ्गाली राग, देवक्रिया राग
  4. पञ्चम राग- बिभास राग, भूपालि राग, कर्नाटी राग, पटहंसिका राग, मालाश्री राग, पटमञ्जरी राग
  5. मेघ राग-मल्हारी राग, सोरठि राग, सावेरी राग, कौशिकी राग, गान्घारी राग, हरशृङ्गार राग
  6. नट राग- कामोदी राग, कल्याणी राग,आभिरी राग, नाटिका राग, सालङ्गी राग, नट्टवीर राग

हालिगु समय[सम्पादन]

प्रभाव[सम्पादन]

राग संगीतं प्रभाव यागु संगीतत-

स्वयादिसँ[सम्पादन]

लिधँसा[सम्पादन]

शास्त्रीय सङ्गीतयागु राग - सम्पादन

अञ्जनी टोडी • अम्बिका • अरज • अरुण मल्लार • अलङ्क गुर्जरी • आडाना • आडाना कानाडा • आनन्द भैरब • आनन्द-भैरबी • आनन्दीकल्याण • आभाबती • आभीरी • आभोगी कानाडा • आलाहिया • आलाहिया-बिलाबल • आशा • आशाटोडी • आशाबरी • आहीर भैरब • आहीर ललित • आहीरा टोडी • आहीरी • इमन • इमन कल्याण • इमनि बिलाबल • उत्तरी गुणकेली • कुकुभ बिलाबल • कुकुभा • कनकधानी • कमलञ्जनी • कुमारी • कर्णाट • कल्याण • कल्याण-नट • कलावती • कलाश्री • कलिङ्गडा • काफि • काफि-कानाडा • काफि-टोडी • कामोद • कामोद नट • केदारा • केदारा-नट • कोमल आशावरी • कोमल देशी • कोमल देशी • कोमल बागेश्री • कोहल कानाडा • कौमारी • कौशिक ध्वनि • कौशिक रञ्जनी • कौशिकी कानाडा • कौशी • कौशी भैरब • कौशी भैरबी • खट • खाम्बाज • खाम्बाबती • खोकर • गुणकेली • गुर्जरी • गुर्जरी टोडी • गावति • गान्धारी • गारा • गारा कानाडा • गोँड • गोँड मल्लार • गोँडमल्लार • गोपी बसन्त • गोरख कल्याण • गौडमल्लार • गौडसारङ्ग • गौराञ्जनी • गौरी • गौरी टोडी • चक्रधर • चन्द्रकल्याण • चन्द्रकान्त • चन्द्रकोष • चन्द्रिका • चम्पक • चम्पाकलि • चर्जु कि मल्लार • चित्रागौरी • छाया • छायाटोडी • छायानट • जंला • जय कंस • जयजय बिलाबल • जयजयन्ती • जयबन्ती • जयराज • जयश्री • जयेत • जयेत मल्लार • जयेतकल्याण • जयेतश्री • जलधर केदारा • जाजमल्लार • जिल्हा • जैत • जैत कल्याण • जौनपुरी • झिँझिट • झिलफ • टङ्क-कानाडा • टङ्कश्री • टङ्की • टोडी • त्रिवेणी • तिलं • तिलककामोद • दुर्गा • दुर्गा कल्याण • दरवारी • दरवारी टोडी • दरवारी-कानाडा • दीपक • देबगान्धार • देवगिरि • देवगिरि बिलाबल • देवरञ्जनी • देवशाख • देश • देश गौड • देशकार • देशाख्य • देशी • देशीटोडी • धनाश्री • धवलाश्री • धुरिया मल्लार • धानश्री • धानश्री • धानी • नट • नट बिहाग • नट भैरब • नटनारायणी • नट-बिलाबल • नटमल्लार • नन्द • नागध्बनि कानाडा • नागस्बराबली • नाचाडी टोडी • नाट • नाट कुरञ्जिका • नायकी कानाडा • नारायण-बिलाबल • नारायणी • निशाशाख • नीलाम्बरी • पञ्चम • पटदीप • पटदीपकी • पटबिहाग • पटमञ्जरी • परज • परजबाहार • प्रताप बराली • प्रदीपकी • पूर्ब कल्याण • पूर्बकल्याण • पूर्ब्या • पूरबी • पूर्बी सारं • प्रभात • प्रभात भैरब • प्रभात-भैरब • प्रभाबती • पूरिया • पूरिया कल्याण • पूरिया धानश्री • पलासी • पुष्प रञ्जनी • पाहाडी • पिलु • फिरोजखानी टोडी • बङ्गाल बिलाबल • बङ्गाल-भैरब • बङ्गाली • बडहंस • बडहंस सारं • बृन्दाबनी सारं • बरबा • बराटी • बरारी • बसन्त • बसन्त बाहार • बसन्त मुखारी • बृहन्नट • बागेश्री • बागेश्रीबाहार • बारोँया • बाहादुरी टोडी • बाहार • बिचित्रा • बिजय • बिजय कोष • बिभास • बिलाबल • बिलासखानी टोडी • बिहगरा • बिहारी • बेहाग • बेहाग नट • बैजयन्ती • बैरागी भैरबी • भंखार • भूपालटोडी • भूपाली • भबशाख • भबानी • भाटियार • भिन्नषडज • भीम • भीमपलश्री • भैरब • भैरब-बाहार • भैरबी • भौपाल • मुखारी • मङ्गल • मङ्गल कानाडा • मङ्गल भैरब • मञ्जरी • मदमात सारं • मुद्राकी कानाडा • मुद्राकी टोडी • मधुकंस • मधुकोष • मधुमन्ती • मधुमाधबीसारं • मधुरञ्जनी • मनोहर • मूलतान • मल्लार • मलुहा • माझ • माड • माढ • मान्ड • मारु बेहाग • मार्गहिन्दोल • मारुबेहाग • मारोया • मालकौश • मालगुञ्ज • मालबी • मालश्री • मालुहा केदार • मालाराणी • मालीगौरा • मालीन • मियाँ सारं • मियाकी कानाडा • मियाँकी टोडी • मियाँकी सारं • मियाँमल्लार • मीरा सारं • मीराबाई कि मल्लार • मेघ • मेघमल्लार • मेघरञ्जनी • मोटकी • यशरञ्जनी • योग • योग • योग कोष • योग-आशाबरी • योगबर्ण • योगिया • रक्तहंस सारं • रत्नद्बीप • रस रञ्जनी • रसचन्द्र • रागेश्री • राज बिजय • राजकल्याण • राजेश्बरी • रामकेली • रामदासी मल्लार • रेबती • रेबती कानाडा • रेबा • लक्ष्मी कल्याण • लक्ष्मीटोडी • लङ्कादाहन सारं • लच्छाशाख • लच्छासार • लुम • ललित • ललित पञ्चम • ललित मङ्गल • ललितकेली • ललिता गौरी • लाचारीटोडी • लाजबन्ती • शुक्लबिलाबल • शङ्करा • शङ्कराभरण • शुद्ध कल्याण • शुद्ध बिलाबल • शुद्ध मल्लार • शुद्ध सारं • श्याम • श्याम कानाडा • श्यामकल्याण • श्यामकेदार • शरत • श्री • श्रीकल्याण • श्रीकल्याण • श्रीटङ्क • श्रीबन्ती • श्रीरञ्जनी • शाहाना कानाडा • शिबमत भैरब • शिबरञ्जनी • शिबराज • शोभाबरी • षड • सुघराइ • सुघराइ कानाडा • सुघराइ टोडी • सुरट • सुरदासीमल्लार • सरफर्दा • सरफर्दा बिलाबल • सुरमल्लार • सरस्बती • सरस्बतीरञ्जनी • सुहा • सुहा कानाडा • सुहाटोडी • साजगिरि • साजन • साँझ हिन्दोल • साबनी कल्याण • साबेरी • सामन्त सारं • साहाना • साहाना कानाडा • साहिनी • सिन्धु • सिन्धुडा • सिन्धु-भैरबी • सौराष्ट्र • सौराष्ट्र टङ्क • हंस कङ्कलि • हंस नारायण • हंस मञ्जरी • हंसध्बनि • हंसश्री • हाम्बीर • हिजाज • हिन्दोल • हिन्दोल बाहार • हिन्दोली • हिम • हेमकल्याण • हेमन्त • हेमबन्ती • होसेनी कानाडा