बारुद साम्राज्य
बारूद साम्राज्य , वा इस्लामिक बारूद साम्राज्य प्रारम्भिक आधुनिक कालया मुस्मां साम्राज्यत: अटोमन साम्राज्य, सफाभिद साम्राज्य व मुगल साम्राज्ययात म्हसीकिगु मंका खँग्वः ख। थ्व खँग्वः मार्शल जीएस हजसन व विलियम एच मिकनिलजुं शिकागो विश्वविद्यालयय् छुनादिल। थ्व साम्राज्यत १६गु शताब्दीया मध्यनिसें १८गु शताब्दीया सुरुइ तक बल्लानाच्वन। थ्व स्वंगु साम्राज्य प्रारम्भिक आधुनिक कालया दकलय् स्थिर साम्राज्यय् ला। थ्व स्थिरताया कारणं व्यावसायिक विस्तार, जुजुतेसं पालन याःगु संस्कृतिया संरक्षण/प्रवर्धन, राजनीतिक व कानूनी संस्था नापं राज्य शक्तिया केन्द्रीकरण जुल। थ्व साम्राज्यत पश्चिमय् मध्य युरोप व उत्तरी अफ्रिका निसें पूर्वय् बंगाल व आराकान तक्क न्यनाच्वन। हजसनया सहकर्मी विलियम एच. म्याकनिलं थःगु "द एज अफ गनपाउडर एम्पायर"य् पूर्वी एसियाली, दक्षिण एसियाली व युरोपेली शक्ति नापं यक्व सभ्यताय् बारूदया छ्येलेज्याया इतिहासयात विस्तार यानादिल। थ्व साम्राज्यतेसं नियन्त्रणय् तःगु विशाल भूभाग अबिलेया न्हुगु आविष्कार मिल्वाभः व बारुदी ल्वाभःतेगु विकासं सम्भव जूगु ख। थ्व झ्वलय् विशेष यानाः तोप व चिधंगु मिल्वाभः (दसु बन्दुक)या विकास जुल। युरोपय् बारूदया ल्वाभःया विकासं केन्द्रीकृत राजतन्त्रवादी राज्यया उदय जुथें हे एसियाय् थ्व साम्राज्यतेगु उदय जुल।
जीएस हड्जसनया कथं बारूद साम्राज्यय् थ्व हिउपाः सैन्य संगठन स्वया यक्व पिनेया ख्यलय् तक थ्यन। दसुया निंतिं भारतीय उपमहाद्वीपय् आधारित मुगलतयेसं तिमुरिद पुनर्जागरणया छुं भागय् उत्तराधिकार काःगु ख। थ्व धुंका बारुदजन्य ल्वाभः छ्यला त्याःगु इमिगु साम्राज्यय् इमिसं न्हूगु भव्य मुगल वास्तुकला (दसु ताजमहल) दयेकल व बंगालय् छगू ज्या यायेगु न्हूगु पहःया विकास यात गुकियात विज्ञतेसं पूर्व-औद्योगिकीकरणया रुपय् वर्णन याइ। सफाभिदतेसं इरानया निंतिं छगू दक्ष व आधुनिक राज्य प्रशासन दयेकल व ललित कलाय् मू विकासयात प्रायोजन यात। अटोमन साम्राज्यया सुल्तानतेसं कन्स्त्यान्तिनोपल त्यायेधुंका कायसर-इ रुमया पद काल। इमिसं मुस्मां धर्मया पवित्र नगर मक्का व मदिनायात नियन्त्रणय् तल, व उकिं इमिसं इस्लाम हलिमय् खलीफाया पदवी नं काल। इमिगु शक्ति, धन, वास्तुकला, व थी-थी योगदानं इस्लामिक हलिं इतिहासया क्रमयात यक्व प्रभावित यात। हजसनया सहकर्मी विलियम एच. म्याकनीलं सन् १९९३या थःगु सफू द एज अफ गनपाउडर एम्पायरय् पूर्वी एसियाली, युरोपेली व दक्षिण एसियाली शक्ति नापं यक्व सभ्यताय् बारूदया छ्येलेज्याया इतिहासयात विस्तार यानादीगु दु।
थीथी साम्राज्यत
[सम्पादन]अतोमन वा उस्मानी साम्राज्य
[सम्पादन]बारूदया ल्वाभः प्राप्त याःगु स्वंगु साम्राज्य मध्ये दकलय् न्हापांगु ओटोमन साम्राज्य ख। १४गु शताब्दी तक्क ओटोमनतयेसं बारूद तोपया छ्यलाबुला यायेधुंकल। अटोमन सेनाय् बारूद ल्वाभःया छ्यलाबुला छकलं हे तसकं तच्वल। इमिसं थःगु सेनाय् युरोपेली व मध्यपूर्वी प्रतिद्वन्द्वीत स्वया न्ह्यः हे बारुद व मिल्वाभः दयेकीगु व संकीगु विशेषज्ञतेगु केन्द्रीकृत व स्थायी सैनिक टुकडी पलिस्था यात। इमिगु तोपया छ्येलेज्यां इमिगु प्रतिद्वन्द्वीतेत स्तब्ध यानाबिल व मेगु निगु इस्लामिक साम्राज्ययात थःगु तोप व मिल्वाभः दयेकीगु ज्याझ्वःयात तःच्वलं न्ह्याकेत बाध्य व प्रेरित यात। अटोमनतय्के बायेजिद प्रथमया शासनकाल निसें हे तोप दुगु खः व सन् १३९९ व १४०२इ कन्स्ट्यान्टिनोपलया घेराबन्दीइ थुकियात छ्यःगु खः।अन्ततः सन् १४३०इ सालोनिकाया सफल घेराबन्दीइ इमिसं थःगु योग्यता प्रमाणित यात। ओटोमनतय्सं मध्य-पूर्वी नापं युरोपेली धातु-ज्यासलय् (foundries) थःगु तोप दयेकीगु/धालेयाइगु यात व सन् १४५३इ कन्स्ट्यान्टिनोपलया घेराबन्दी जुइबिले तक इमिके नगरया पःखाःयात स्यंकेफूगु पर्याप्त तःधंगु तोप दत।
अटोमन सेनाया नियमित रुपं मिल्वाभःया छ्यलाबुला युरोपेली समकक्षी सेनाया गति स्वया न्ह्यःने वन। मिल्वाभः स्वया न्ह्यः जांनिसारीतेसं न्हापा बला व तिमा छ्यला पैदल अंगरक्षक जुयाच्वंगु जुल। सुल्तान मेहमद द्वितीयया शासनकालय् इमित मिल्वाभःया तालिम बिसें हलिमय् मिल्वाभलं सुसज्जित दकलय् न्हापांगु स्थायी इन्फेन्ट्री फोर्सय् छगूया पलिस्था जुल। थुकथं जांनिसारीतयेत न्हापांगु आधुनिक स्थायी सेनाया रुपय् कायेगु नं या। तोप व जांनिसारी गोलाबारीया संयोजन सन् १४४४इ भर्नाय् क्रूसेडरया सेना विरुद्ध, सन् १४७३इ बाश्केन्तय् अक कोयुन्लु विरुद्ध, व सन् १५२६इ हंगेरीया विरुद्ध मोहाक्सय् निर्णायक साबित जुल। तर बारूदया प्रभावकारिताया खँय् सफाभिद व मुगलतय्त विश्वास याकेगु युद्ध चालदिरानया हताः खः।
१४४०या दशकय् जांनिसारी सेनां म्याचलक आर्केबस (matchlock arquebus) छ्यलेगु शुरु यात। थ्व मस्केट लिपा सन् १४६५ तक्क ओटोमन साम्राज्यय् खनेदत। लिपा १६गु शताब्दीया मस्केट थें न्याःगु ल्वाभः दयेकेगु ज्याय् दमास्कस स्टील छ्येलातःगु खनेदु। सन् १५२६ या मोहाक्सया युद्धय् २००० तुफेंक (tüfenks) ल्वाभः (मस्केट थें न्याःगु ल्वाभः) नापं सुसज्जित जांनिसारीतेसं लगातार ९गू पंक्ति दयेकल व इमिसं थःगु ल्वाभलं तकिं तकिंइ पुलिं चिनाः वा दना फायर यात, थथे तकिं-तकिं वा पंक्तिइ मिल्वाभलं कयेकेबिले अप्व ग्वहालि म्वाःगु वा अप्व आराम म्वाःगु जुल। चिनियाँतयेसं लिपा फायरिंगया निंतिं ओटोमनतेसं थें हे पुलिं चिना कयेकीगु पहःयात नालाकाल। सन् १५९८इ चिनियाँ च्वमि झाओ शिजेनं तर्कीया मस्केटयात युरोपेली मस्केट स्वया बांलाःगु धकाः वर्णन यानादिल। मिङ युगया चिनियाँ सफू वुबेइ झी वा "शस्त्र प्रविधिया ग्रन्थ वा शस्त्र व सैनिक प्रावधानया अभिलेख"य् (Treatise on Armament Technology or Records of Armaments and Military Provisions) सन् १६२१या लिपा तर्कीया मस्केटया वर्णन यानातःगु। थ्व ल्वाभलय् दु र्याक व पिनियन संयन्त्र ( rack and pinion mechanism) छ्येलातःगु वर्णन दु। थ्व प्रविधि उगु इलय् युरोपेली वा चिनियाँ ल्वाभलय् खने मदु।
डार्डनेल्स गन (ओटोमन तर्किश भासय्: شاهی , देवनागरीइ शाही) सन् १४६४इ मुनिर अलीं कँय् डिजाइन यायेगु व ढालेयायेगु ज्या यानादिल। डार्डेनेल्स गन ३४० दँ स्वया अप्व ई लिपा नं सन् १८०७इ छगू बेलायती शाही नौसेना बलं डार्डेनेल्स अपरेशन न्ह्याकूबिले तक छ्यलाय् दयाच्वन। थ्व अपरेसनया झ्वलय् तर्कीया सेनां प्राचीन डार्डेनेल्स गनया अवशेषय् प्रोपेलेन्ट व प्रोजेक्टाइल तयाः बेलायती जहाजय् कयेकूगु खः। थ्व विस्फोटं बेलायती स्क्वाड्रनया २८ म्ह मनूत सीगु खः।
चाल्दिरानय् ओटोमनतयेसं न्हापांगु खुसिइ सफाभिदतेत युद्धय् नापलात। सुल्तान सेलिम प्रथम सन् १५१४इ सफाभिद साम्राज्यया शाह इस्माइलं थःगु प्रतिद्वन्द्वीतेत ल्ह्वंना मंका शिया शक्ति दयेकूगु विश्वासय् थःगु क्षेत्रीय तोपखाना पूर्वय् सफाभिद पाखे यंकल। इस्माइलं स्थायी अटोमन सेना संरचना विरुद्ध थःगु सलःसेना (क्याभेलरी चार्ज)यायेगु रणनीति दयेकल। ओटोमनतयेसं थःगु तोपयात तोप संकिगु खःतेगु दथुइ तैनाथ यात। थुकिलिं सशस्त्र जेनिसारीतेगु निंतिं नं आवरणया व्यवस्था यात। थ्व युद्धय् सफाविद अश्वारोही सेनायात विनाशकारी क्षति जुल। थ्व पराजय थुलि पूर्ण जुल कि अटोमन सेनातयेसं न्ह्यःने वंसें छुं संक्षिप्त ई तक सफाभिद राजधानी तब्रिजय् कब्जा याय। अटोमन सेनाया सीमित अभियान क्षमतां जक्क सफाविद शासनया अन्त्य मजुल।
सफाभिद साम्राज्य
[सम्पादन]चाल्दिरान पराजयं इस्माइलया भूभाग विस्तार ज्याझ्वःया अन्त्य जूसां शाहं थःगु सैनिकतेत बारूदया ल्वाभलं सशस्त्र यानाः अटोमन सल्तनतपाखें वइगु खतरापाखें रक्षाया निंतिं तत्काल पलाः ल्ह्वन। चाल्दिरानया निदँया दुने इस्माइलयाके ८,००० मिल्वाभःमि मस्कितियर (फारसी भासय् तोफाङची)या सेना दत, व सन् १५२१ तक्क सम्भवतः २०,००० दत। अब्बास महानं सेनाय् सुधार यायेधुंका (१५९८या आसपास) सफाविद सेनाय् ५०० तोपया तोपखाना नापं १२,००० मस्कितियरत दयाच्वन।
सफाविदतेसं दकलय् न्हापां इस्माइल प्रथमया मृत्यु लिपाया गृहयुद्धया इलय् पूर्वी फारसय् आक्रमण याःगु उज्बेकतेगु विरुद्ध थःगु बारूदया ल्वाभःयात बांलाक छ्यःगु ख। युवा शाह तहमास्प प्रथमं हेरातयात लितः कायेत सेनाया नेतृत्व यात व २४ सेप्टेम्बर १५२८य् उज्बेकतेगु सामना यात। जाम धाःगु थासय् सफाभिदतय्सं उज्बेकतय्त निर्णायक रुपं बुकल। शाहया सेनां निखें अश्वारोही सेना तःसें दथुइ तोप (ज्वरा घःचालय् स्वानातःगु स्विभेल गन) तैनाथ यात। मुगल सम्राट बाबरं जामय् जूगु ल्वापूयात "एनातोलियन फेशनय्" धकाः वर्णन यानादिल। अटोमन सेनाया जांनिसारीत थें न्यागु द्वलंद्वः बन्दुक ज्वनाः वःपिं इन्फेन्ट्री नं थ्व सेनाया दथुइ दयाच्वन। उज्बेक अश्वारोही सेनां निगु हे पक्षय् सफाभिद सेनायात ल्वापूलि संलग्न यायेफःसां सफाविद केन्द्र धाःसा स्थिर जुयाच्वन ज्वन। तहमास्प(Tahmasp)या व्यक्तिगत नेतृत्वय् दूगु दथुया इन्फेन्ट्रीं उज्बेक केन्द्रयात प्रहार यासें तितरबितर यानाः ख्यः थःगु पक्षय् सुरक्षित यात।
मुगल साम्राज्य
[सम्पादन]लाहौरया लोदी गभर्नर दौलत खानं लोदी सुल्तान इब्राहिम खान विरुद्धया विद्रोह यागु झ्वलय् दौलत खानं थःगु ग्वहालि यायेत बाबुरयात सःतल। थ्व ईलय् बाबुरं बारूदया मिल्वाभः व ख्यः तोप (आर्तिलरी) व उकियात परिचालन यायेगु विधिलिसे परिचित जुइधुंकल। बाबरं अटोमन विशेषज्ञ उस्ताद अली कुलीयात थ्व ज्याय् थःगु सेनाय् तःगु ख। उस्ताद कुलीं बाबुरयात अटोमन सैन्य गठनया दुखँ स्यन। थुकिया लिच्वः कथं बाबुरं थःगु सेनाया दथुइ व्यागन (wagons)य् संरक्षित तोपखाना व बन्दुकं सुसज्जित इन्फेन्ट्री, व निगु हे पपूइ धनुर्धारी अश्वारोही सेना तयाबिल। बाबरं थ्व गठन सन् १५२६इ जूगु पानीपतया न्हापांगु युद्धय् छ्येल, गन दिल्ली सल्तनत प्रति वफादार अफगान व राजपूत सेना ल्याखय् श्रेष्ठ जूसां बारूदया ल्वाभः मदूगुलिं पराजित जुल। अथे हे बाबरं नं थ्व बारूदया हतियार छ्यला संख्यात्मक रुपं श्रेष्ठ राजपुत संघ विरुद्धया निर्णायक खानवा युद्ध त्याकल। तिमुरिद मुगल सेनां थथे तच्वलं अल्पसंख्याय् नं छगू धुंका मेगु निर्णायक विजय प्राप्त यायेधुंका इमिगु विरोधीतयेसं इमिगु विरुद्ध लिपा तक वयेमफल। अकबर, शाह जहान व औरंगजेबया शासनकालयात भारतीय इतिहासया छगू उच्च कालया रुपय् वर्णन यानातःगु दु। औरंगजेबया ई तक्क मुगल सेनाय् भारतीय मुस्मांतेगु प्रधानता दयाच्वन, गुकिलि सदात-ए-बारा थें न्याःगु भारतीय मूलबासी तत्त्वतयेसं मुगल अश्वारोही सेनाया अग्रणी दयेकल। मुगल साम्राज्य छगू शक्तिशाली भूराजनीतिक सत्ता जुल गुकिलि छुं समयय् हलिंया २४.२% जनसंख्या दयाच्वन। मुगलतयेसं फारसी संस्कृति व कलाया तत्त्वत उत्तराधिकारय् काल, अथे हे अटोमन व सफाभिदतेसं नं थ्व संस्कृति नालाकाल। भारतीय मुस्मांतयेसं भारतय् तोपखानाया प्रभुत्व कायम यात व मुगल साम्राज्यया पतन धुंका नं थी-थी गैर-मुस्लिम भारतीय राज्यतेसं थःगु सेनाय् हिन्दुस्तानी मुस्मांतेत तोपखाना अधिकारीया रुपय् भर्ना यानाच्वन।