पेलोपोनेसियन हताः
पेलोपोनेसियन हताः ( ४३१-४०४ ईसा पूर्व) प्राचीन ग्रीक हलिंया आधिपत्यया निंतिं एथेन्स व स्पार्तानाप स्वापू दूगु निखलः देय्तेगु दथुइ जूगु छझ्वः हताः ख। स्पार्ताया समर्थनय् पारसी साम्राज्यया निर्णायक हस्तक्षेप तक थ्व हताः अनिर्णीत जुयाच्वन। पारसी साम्राज्यया ग्वहालिं देकूगु स्पार्तामि नौसेनां लिसेन्दरया नेतृत्वय् अन्ततः एथेन्सयात बुकल व ग्रीसय् स्पार्ताया आधिपत्य पलिस्था यात। थ्व हतालय् एथेन्सया नेतृत्त्वय् दूगु देय्पुचःयात देलियन संघ व स्पार्ताया नेत्तृत्वय् दूगु पुचःयात पेलोपोनेसियन संघ धका म्हसीकिगु या।
इतिहासकारतेसं परम्परागत कथं थ्व हताःयात स्वंगु चरणय् विभाजित या। न्हापांगु चरण (४३१-४२१ ईसा पूर्व)यात झिदँया हताः वा स्पार्तामि जुजु आर्किदामस २या नामं आर्किद्यामियन हताः धाइगु या। स्पार्ताया नेत्तृत्वय् दूगु संघयात पेलोपोनेसियन संघ धका म्हसीकिगु या। जुजु आर्किदामस २जुं पेलोपोनेसियन हपलाइत हताःमि छ्येला एतिका नगरय् आक्रमण यानादिल। एथेन्सया तजाःगु पःखालं थ्व रणनीतियात विफल याकल। देलियन संघया भिंगु नौसेनां स्पार्ताया दुने विद्रोह याकेत पेलोपोनेसियन तटय् हमला यात। थ्व कालखण्ड इपू ४२१या निकियासया शान्ति सन्धि नापं क्वचाल। थ्व सन्धि ४२१ निसें इपू ४१३ तक जक दयाच्वन। थ्व इलय् यक्व अघोषित ल्वापू जुयाच्वन। इपू ४१८स मन्तिनियाया हतालय् स्पार्ता व स्पार्ताया समर्थक राज्यतेसं आर्गोस, एथेन्स व मन्तिनियायात बुकल। निकियासया सन्धि भंग जूगु मू कारन धाःसा इपू ४१५ व ४१३ दथुइ एथेन्सं न्ह्यथंगु सिसिलि अभियान ख। थ्व हताः अभियानय् एथेन्सं स्पार्ताया सहयोगी देय् सिराक्युज्यय् कब्जा यायेगु कुतलय् थःगु दक्वं थें हे नौसेना सिधेकल।
सिसिलिया हतालय् जूगु एथेन्सया विपद नापं थ्व हताःया स्वंगुगू चरण (४१३-४०४ ईसा पूर्व) न्ह्यथनि। थ्व चरणयात देसेलियन हताः वा आयोनियन हताःया नामं म्हसीकिगु या। थ्व ईलय् पारसी साम्राज्यं एशिया माइनरया ग्रीक नगरतेगु अधिपत्य पुनर्प्राप्त यायेत स्पार्तायात ग्वहालि यात। पारसी साम्राज्यया आर्थिक ग्वहालिं स्पार्ताया लिसेन्दरया नेतृत्वय् छगू वृहद् ल्वा-लःखः पुचः देकल। थ्व ल्वालःखः पुचलं इपू ४०५स एजियन सागरय्, विशेष रूपं एगोस्पोतामस धाःगु थासय् जूगु छझ्वः ल्वापू निर्णायक कथं त्यात। एथेन्सं मेगु दँय् आत्मसमर्पण यात व थःगु सकल साम्राज्य स्पार्तायात लःल्हात। लिसान्दरं एथेन्स सहित देलियन पुचःया देसय् थःगु कठपुतली सामन्ततेत लःल्हात। थ्व शासनकालयात ३०म्ह अत्याचारीतेगु कालया नामं म्हसीकिगुया। पेलोपोनेसियन हताःया झिदँ धुंका कोरिन्थियन हताः (३९४-३८६ ईसा पूर्व) न्ह्यथन। कोरिन्थियन हताः अनिर्णायक रूपं क्वचासां थ्व हताःया लिच्वःया कथं एथेन्सं स्पार्तां थःगु स्वतन्त्रता लितकाल।
पेलोपोनेसियन हताःया लिच्वलय् प्राचीन यूनानी हलिंया रूप हिलावन। अन्तर्राष्ट्रीय स्वापूया स्तरय् एथेन्स, गुकि थ्व हताःस्वया न्ह्यः ग्रीसया दकलय् बलाःगु देय, लगभग पूर्णरुपं स्पार्ताया अधीनय् लावन धाःसा स्पार्ता ग्रीसया मू शक्तिया कथं स्थापित जुल। हताःया आर्थिक प्रभाव ग्रीसया सकल देसय् खनेदत :पेलोपोन्नी देय्पुचलय् गरीबी तच्वलः धाःसा एथेन्सया अर्थतन्त्र पूर्णरुपं स्यन। एथेन्सं थ्व हताः न्ह्यःया थःगु समृद्धिया स्थितिइ थाहांवने मफत। हतालं ग्रीक समाजय् थीथी सूक्ष्म परिवर्तन वल: लोकतान्त्रिक एथेन्स व कुलीन वर्ग शासित स्पार्ताया दथुया संघर्षया लिच्वःया कथं ग्रीक राज्यतेगु दथुइ हताः यक्व सामान्य जुवन। थ्व हताः स्वया न्ह्यः प्राचीन यूनानी हताः छुं सीमित व औपचारिक रूपय् जक जुइगु जुसां थ्व हताः धुंका सकल देय्तेगु दथुइ व्यापक संघर्ष न्ह्यथन। थन्यागु संघर्ष आपालं अत्याचार व त्रासदायक जुवन। थ्व हताः स्वया न्ह्यः स्थापित धार्मिक व सांस्कृतिक मान्यतायात त्वता शक्ति समृद्धिया निंतिं ग्रामीण लागा नष्ट यायेगु, नगर थुनेगु व अन्य जघन्य हिंसात्मक ज्याझ्वः तच्वःल। थ्व नापं ५गू ईसा पूर्वस स्थापित ग्रीसया स्वर्ण युग नाटकीय रुपं क्वचाल।
ऐतिहासिक स्रोत
[सम्पादन]थ्व हताःया मू ऐतिहासिक स्रोत थ्युसिदाइदसजुं च्वयादीगु सफू पेलोपोनेसियन हताःया इतिहास (History of the Peloponnesian War) ख। वय्कलं थ्व सफू हताः न्ह्यथंबिले हे च्वयादिल। वय्कलं प्रत्यक्षदर्शीतेगु सुचं कया व थःमंतुं खंगु झका लुमंका च्वयादीगु ख। वय्कः थःमंतुं छम्ह एथेन्समि ख व हताःया शुरुवातय् वय्कलं एथेन्सया पक्षं ब्वति कयादीगु ख। अथेजुसां हताःया झ्वलय् इपू ४२३स वय्कःयात शासकतेसं निर्वासित याकल व वय्कः पेलोपोनिसय् विस्थापित जुयादिल। वय्कलं थन हताःदछि सफूया स्रोत मुंका थ्व सफू च्वयादिल। वय्कःया सफूयात विज्ञतेस विश्वसनीय व तटस्थ स्रोतया रुपय् नालातःगु दु। छगू आंशिक अपवाद धाःसा वय्कलं वर्णन यानादीगु छगू ताःहाकःगु भाषण ख। थ्व भाषणयात थ्युसिदाइदसजुं पाय्छि दसु मजुसें भाषणया सामान्य तर्कतेगु भावानुवाद धका व्याख्या यानादीगु दु। सफूलि थ्युसिदाइदसजुया वर्णन हताः स्वया यक्व दँ न्ह्यः शुरू जुइ। वय्कलं थ्व हताः छाय् जुल व हताः न्ह्यः व हताःदथुया दँय्दच्छि जूगु झकातेगु विवरण च्वयादीगु दु। थ्व सफू मू कमजोरी थ्व ख कि थ्व सफू अपूर्ण दु: थ्व सफू हताः सिधयेस्वया न्ह्यः इपू ४११स छकलं अप्रत्याशित कथं समाप्त जुइ।
च्वमि थ्युसिदाइदसजु दीगु थासं हे शुरु यासें थ्व हताःया इतिहास वय्कःस्वया कान्छाम्ह समकालीन च्वमि जेनोफोन(Xenophon)जुं थःगु सफू हेलेनिका(Hellenica)य् च्वयादीगु दु। थ्व सफू थ्युसिदाइदसजुया अन्तिम वाक्यं शुरु जुसें थ्व हताःया समान विवरण ब्वयेगु ज्या याइ। थ्व सफूति हताःया निष्कर्ष व परिणामया विषयय् नं खँ कनातःगु दु। एथेन्सय् बुम्ह जेनोफोनजुं थःगु सैन्य जीवनया कालखण्डय् छम्ह व्यापारिक सैनिक(mercenary)या रुपय् पारसी साम्राज्यय् व स्पार्ताया निंतिं एसिया माइनर, थ्रेस व ग्रीसय् ल्वानादिल। थीथी ल्वापूइ वय्कःया स्वापूया कारणं वय्कःयात एथेन्सं पिथना छ्वगु ख। निर्वासनया झ्वलय् वय्कः स्पार्ताय् च्वनादिल व थ्व हे झ्वलय् वय्कलं हतः क्वचाःगु पीदँ (४०दँ) धुंका हेलेनिका सफू च्वयादीगु ख। वय्कःया सफूयात धाःसा विज्ञतेसं आंशिक रुपय् स्पार्ताया पतिं लिनाच्वःगु सफूया रुपय् कायेगु या।