इहि
इहि नेवाः थिती
प्रकाश मान शिल्पकार
प्रकाशित
सन्धया टाइमस न्हिपौ
ने. सं. ११३२ सिल्लाथ्व १३ (२०६८ माघ २२)
सनातन हिन्दू समाजय भात सितकि मिस्तय्गू बाकीँ जीवन थःगू परम्परागत सामािजक मान्याता कर्थ बिस्कं जीवन हनेमागु थिति दु । बिधवा जीवन हिन्दू मिस्तय्या लागिं छगु हाथ्या खः । तर हिन्दू हे जूसा झी नेवाः समाजय् मिस्त गब्लेहें “बिधवा “ जुइमखु , मिजं सिई घुंकानं सेोभाग्यवती हे जूया च्वनीगु नेवाः रितिथिति व मान्यता कायम जुयावया च्वंगु थन खने दू । झीगु नेवाः समाजय् बालबिवाह प्रथा दुमकाकेत छगु प्रगतिशिल व क्रान्तिकारि रितिथिति बिधिव्यवहार कायम याना वयाच्वंगु थ्व नेवाः संस्कार “इहि“ खः ।
नेपाः व भारतीय समाजय् बिधवा जीवन छगू अभिसापया रुपय् कायम् कू –प्रथा दुगू खने दु । बिधवा विवहा यायमज्यू धायगु पुलांगु मान्यता जुयावयाचोंगु खनेदु गुकिंयाना न्हापा न्हापा यापिँ बिधवा मिस्त नारकीय जीवनयापन याना च्वँगु खने दुसा थेोकने अग्रगामी प्रगातिशील बिचार अनुरुप समाज सुधारया झ्वले बिधवा मिस्तः बिबाह यायत राज्यं प्रोत्सान बिगु ज्यानं सूरुजूगू खने दँु । थ्व छ गू बांलागु सामाजिक ह्युपा खः । तर मिस्तः गबलेहें बिधवा जुइमखुगु सदा सौभाग्यकवती जुयाच्वनिगु परम्परागत धामिर्क व सामाजिक मूल्य मान्यता दुगु नेवाः समाजया “इहि” गैह्र (नेवाः –मेमेगु जातजातिया) सामाजया बिस्कं बिधि व्यवहार खः । अथेहे जुया इहि संस्कारया विषयले भाजु स्वयम्भूलाल श्रेष्ठजु थ्वकियात प्रगतिशील व क्रान्तिकारी पःला खः धयादि । देशय् थिथि मेमेगु विषयले ऐन कानुन निर्माण जुसानं विधवा प्रथा व मान्यता यात न्हंका छोय्गु ऐन कानून राज्यं मद्यकगु तर नेवाः समाजदुने थःजाःगु मान्यताहे मदु । नेवाः समाजं गौरबताय्के मागु खँ श्रेष्ठजुं या भनाई खने दु ।
“इहि” धायवं झीगू मने, मचाबले मिसा मस्त सकसितं याय् मागु छगू संस्कार जक खः धका च्वनि तर झीगु ठेत नेवाः भाषं “इहि” या अर्थ बिवाह खः । थौं कन्हे झीसं तःधीजुइका यायगु बिवाहयात “इहि” अथवा “इहिपा” धका मधाय् धुकंल । दोःले छम्हनिम्हसिगु म्हुतुं सिवाय् बिवाह यायगुया अर्थे “इहि” शब्द(खँग्व) पिहाँमवय् धुंकल । इहिपाया ब्वना–पौ जक च्वसां सुभ–बिवाह धकला तया हय् धुंकल । तर धाथें धायगु खःसा “इहि” धईगु हे बिवाह खः । पुलां पुलांगु सफुलि “इहि” खँग्व(शब्द) “बिवाहया” अर्थे छेलेबला व व्यवहारयाना तःगु दु ।
उकिं खँय्तसे झीतः छम्हसित छकः कन्यादान बीधुंफुम्ह मिसालिसें हानं ब्याहायाइपिं, छम्ह हे मिसायात निकः निकः कन्यादान याइपिं आदि इत्यादि नाना प्रकार हेस्यायाइगु गिजे याइगु जुयाच्वन । तर थ्व दक्व ब्याक्क “इहि” या अर्थ मथुया जक जुगु खः । अथेला माकलं लाभा सवाः छु थुई ? ब्रम्हुनं म्हुकंचा(च्याऊ) नःसा धकासवाः थुई । अथेला थौ कन्हेयापिं ब्रम्हु तयसं म्हुकं जकः मखु मेमेगु छु छु जक नःया सवाः थुईके धुंकलका अयन झीतः हिस्यायाइगु धासा त्वतःगु मखुनि का ।
झी नेवाः तय्त हेस्यायाीपि मेमेपिं जात जातितय्गु खँ तोते, झी हे नेवाःत न. “इहि” या बारे भ्रमे लाना च्वंगु खनेदु । भ्रमे नं गय् मलाई धया सः स्यूपिसं कंगु मखु, मस्युपिंला मस्यूपिंहे जुलःका । बिधि ब्यवहार धासा मयासें मज्यू धाइगु । परम्परा लिसे वःगु हँ । आजु आजाजुपिसं याना वःगु चलन हँ । तर थौया जागृत व चेतनसिल जनतां अवश्यन मिखातिसिना न्हयाम्हेस्यां धाथे, फै.थें जुई मखु । छु नं रितिथिति विधि व्यवहार व तजिलजि छाय् ? छु कारनं ? थ्व परम्परा जुयावया ्च्वन दुवाला स्वय्गु नं याय्मा । सः स्यूपिसंनं मस्युपिं थ परिवार व मस्तेतः कनातयमा । अलेधका झीगु तजिलजि, संस्कृति विधि व्यवहार व मुल्य मान्यता कायम जूया च्वनी । मखुसा न्हूगु पुस्तां थ्वयात न्हंका मच्छोइ धका धाय् फैमखु ।
ईहियाय्गु चलन गबलेलिसें जुल धईगु छु नं दसु वा लिखित प्रमाणित आधार खने मदु । नेवाः दुनेहे शाही
(खड्गी) (नाय), साय्मी नापं छुं जाति उपसमुदायया थो प्रथा नाला वगु खनेमरु छाय् नालामका धयागु खँय् खोजया विषय खः तर थौकंने देखासिकि ठमिसिनं थः म्हयाय् मस्तेत ईहि याय्गु याना हःगु खने दु । अथेसां शाही, (खड्गी, नायः सिंह) तय्सं आःतकं थ्व थितियात नालाकागु धासा खने मदु । छाय् नालामकागु खः धैगु बिषय्ले शाही (नायः) जातीया जातीय् पहीचानया न्ह्यसःले चिन्तनसिल जुयादिपिं भाजु बामन शाही व बिनोद शाहीयात न्ह्यसः तयाबले जिपिं राजपुत शाही (सिंह) जुगुलिं जिमिं इही याय्मागु थिति (परम्परा) मदु । जिपिं नेवाः सुचिकरणे लासान वास्तविक नेवाः मखु, राजपुत शाही (सिंह) खः । नायः समुदाय् दुनेन थिथि उप–जात जाती दु धैगु लिसः खने दु ।
पौरानिक स्वस्थानी बाखँनय् च्वयातः कथं – विष्णु दक्षप्रजापतिं वैत फोनगुबी धैगु सत्यबाचा ल्हाका ,थत धका सतीदेवी फ्वना कन्यादान, बीकुन्हु दक्षप्रजापतिया छें जज्ञशालासं कन्या लः ल्हाना बीत माम मेनका कमण्डलु ज्वना, बवु दक्ष म्हयाय्या ल्हा ज्वना कन्यादान बित ठीक जुयाच्वंवले छम्ह ज्याथम्ह जोगी अन थ्यनि, जितः भिक्षा मब्युसें कन्या दान बीदैमखु , बिल धाःसा काम्हसित नं ब्यूम्हसितः नं श्राप बी धका ख्याई । पूर्व सल्लाहसाहुति कथं बिष्णुं व महाद्यः रुपि ज्याठ जोगीयात सःता, कन्या दान बी सिधलकि भिक्षा बी धका हेका थः लिक्क जःव पाखे तै, अले बिष्णु माया तोपुया मां बौया मिखा छखे छखे ब्वय्का, व ज्याठया ल्हाती कन्याया ल्हाः थपुकोपु याना बिल । थुगु कथं बिष्णु च्वना, सतीदेवी व महाद्यःया बैवाहिक सम्बन्ध स्वाका बिल ।
थथेहे लिपाया जन्मे, सतीदेवी पार्वतीया रुपय् हिमालय पर्वतय् जन्मकाः वन । कालान्तरे नं महाद्यः भात लाकेत अनेक ब्रत पूजा याना लिपा बिष्णुया उपदेश कथं स्वस्थानी ब्रत च्वना स्वस्थानी ब्रतया प्रभावं पार्वती व महाद्येया इहिपा जुल । थुक्थं बिण्ष्ुण माध्यमं महाद्ये यानं कन्या प्राप्त यागु जूगुलिं व हे नियम कथं न्हापां सुवर्णकुमार हिरण्यपुर रुपि बिष्णुयात कन्या दान वीगु अनलिपा बेलनाप बिबाह याना बीगु “इही” धैगु प्र्रथा नेपाःया नेवाः समुदायले दयका चलने हःगु खः धैगु थन धार्मिक मान्यता दुगु खने दु ।
अथेहे “हिरण्यपुरुपिलसें ब्याहा याना बिल धाःसा सदा सदा नेपाःया मिसातः सौभाग्यवती ज्वी” धका महाद्यः व पार्वतीयात बिगु बर्दान कथं नेवाः मिसामचातः गबलेहें बिधवा मजुइगु अले सदा सौधाग्यवती ज्वीमा धका भाःपिया थः पूर्वजपिसं लिपायापिं सन्तान पिनिगु भिंयालागिं कना वंगु व चलेयाना वंगु रितिथिति ब्यवहार उबलेलिसें नेपाःले चलेजुया वयाच्वन । थ्वहे धार्मिक मान्यता कथं झी नेवाःतय्गु शुध्द रितिथिति कथं इहिपावले जिचाभाजु जुइम्ह जन्ति नापं वनि मखु वा वनेगु चलन मदु ।
इहिया बारे छम्ह निम्ह हनेबहपिं बिध्दानपिसं च्वया तःगु खँ व धापु थन न्हिथने बहजु – १. सर्दार इकवाल अलि शाहहं थःगु नेपाःया विषये च्वया दिगु सफुली च्वयातगु खने दु –“नेवाः मिसा बिधवा जुल धाःसा, प्राथमिक बिवाह बेललिसे जूगु या महत्व खेने दै । थुकिं हाकनं ब्याहा–यायेज्यू धैगु सुत्र क्यनी । बेल लिसें बिवाह जूगु दु हे दुनि। मिसां जि बिधवा मजूनिधका दावा याई, नेपाःया नेवाः तयु जकहे थ्व थिति दु । ” २. इतिहासकार श्री डिल्लीरमण रेग्मीजु थःगु प्राचिन नेपाः धैगु सफुली “इहि” बारे च्वया तःगु दु –“नेवाः तयु् बालविवाह प्रथा मदु तर इमिसं थः मिसामस्तेत, दैबिक तथा स्थाई पत्नीत्वया सिध्दान्तया, जीवन भर बिधवा जुइगुलिं बचेयाना तःगु दु । ” ३. अथेहे मेम्ह छम्ह बिध्दान भाजूं च्वंगु दु –“प्रत्येक नेवाः मिसा मस्तेत मचाबले बेललिसें ब्याहायाना बी । धाथें धाःसा नेवाः मिसा गुबेलसं बिधवा जुई मखु । न्हापा ब्याहा याम्ह बेलया सदा सर्वदा जीवन दया च्वनी धैगु, मान्यता दु । ”
वयेकः बिद्वान भाजू पिनिगु धापू कथं “इहि“ बिधवा मजूइेकेत याना तःगु छगु संस्कार खः । – तर ध्व संस्कार याये् मायका तःगुया मेगु नं छगु कारन जुइफु, व खः थीमत्यो(रजस्वला) मजूनिबलेहे म्हयमचा बियाछ्वेमाः धैगु शास्त्रिय कथन । थीमत्यो जुई न्हयोहे पयनं बी माःगुलि ब्रंम्हुत्तय मचाबलेहे कन्यादन बिया पैन बिया छोईगु न्हापा यागु चलन खने दु । बाल बिवाह प्रचलित जात जातितय शायद थोहे कारण याना तः गु जुई । धाई नापं कन्यादान कायेणु व बीगु पुण्यया खँ खः ।
पौरानिक बाखँनय् न्ह्यागु न्ह्याथ्य च्वया तःसा वा धार्मिक बिचार धारायापिँ जनतायात बोध याय्य नितिं धार्मिक रंग बिया तःसां , थ्व “इहि“ यायगु चलन छगु चलाखम्ह बिद्वानयागु हे देन खः । व मनु अतिहे चतुर व निति निपूर्णम्ह खः धायमा, गुम्हसें थ्व प्रथा दयकल । जन्मभर बिधवा जुया प्राकृतिं ब्यूगू जीवन ,काम क्रीडा आदियात तितांजली बिया ,मन चिना च्वनेगु धैगु कम थाकुगु खँ मखु । मेमेगु देशय व जात जातिपनि नकतिनि अग्रगामी बिचाकथं “बिधवा बिबाह “याय् जीक्यगु प्रथा लागु याना हल । तर झी पूर्खातसें न्हापाहे समाज बिकाशया सुरुवातीलसें“बिधवा बिवाह“या मूः जड “बिधवा “ धैपिहे समाजय मदयका सदां सौभाग्यवति जूयाच्वनीगु व जूइगू बिधि बिधान पलिस्थाना स्यने , कने याना वन । थः खुशींजि “बिधवा “ धका च्वनीपिं नेवा ः तयगु खँ मेगुहेकेँ खँ खः ।
नेवा समाजय् दाम्पत्य जीवनया लागि याइगु इहियां(बिवाह) थःगुहे मूल्य मान्यता दुगु खः सान पारपचुकेया अःपुगु लँ नं सामाजिक व संस्कृतिक मान्यता कथं हे दु । अले थुकिया अधिकार मिसासयसहे निहित दु । थुकिंं याना मिंस्तेय्त्तः मिजं (भात) यात ग्वँय् लित बिगुया हुनि(कारण) हे पारपाचुके पारपाचूकेयाय्गु ज्या मिज म्वाःमले जकःमखु ब्रम्हनाल (मृत्यु शैया) थ्यम्इ, वा सिथंयकुबले वा चिता व्हाना व्हानार्मि च्याना च्वबले तक नं सँभबदु (थो खय् थन नेवा समाजे भच्चा फरक फरक खँ खनेदु । गुमेश्यां थ्व सुविधा मि मतबले तक जक ढाइ गुमेश्यां मि त्य ढुंकान संम्भव दु धाइ । अले थुलियाय् धँुका दुःख च्वनेम्वा। इहिया हे ह (कारण) मिसा याक (एकाकीं) जीवन न्हयाकेगु खः वा मेम्ह मिजा नापँ इहिया(बिबाह) याय्गु खः धइगु निर्णय यायतः स्वतन्त्रहे जुइ धइगु सामाजिक व संस्कृतिक मान्यता दुगु थ्व नेपाः लय् मात्रि शातात्मक राज्य प्रणाली व्यवस्था दुगु कालय् सूरु जूगू ज्वीमा धइगु जिगु धारणा दू ।
नेवाः समाज दुने थौं कालान्तरय वया थःगु जातिय मुल्य मान्यताः लवयंकेगु व न्हंका च्छोयगु झवःल्य बिधवाया मान्यता काय्गु सूरु जूः वन । मिसातःथ बिधवा खः धका तूइगू खयू ब्रम्ह तयगु बर्खी वसः (श्रो वस्त्र) पुनिगु याइ्र्र अले गैह् नेवाः (ममेगु जात जाति) सरह घका(एकाकी)व अपेहेलित जीवनयापन याई । अयनं थुकियातः नेवाः समाजय् पिने गैह् नेवाःसमाजया प्रभावये(देखासिखिया) रुयप काय्गु याई । परम्पराया नामय् “इहि“ ला थौकन्हे न अनिवार्य( मयासे मज्यूगूया ) रुपय् याई अयनं मेगु समाजया देखसिखी वा दुकायगु ज्याः दु । अथवा थुक्थं धाय्छिं ँन्हूगू पुस्त्तायातः इहि दुनेया गुहेरहस्य(दुनेया रहस्य) (ताजुप) (अचम्म ) व अश्चर्य जुया च्वणु खने दु । नेवाः समाज दुने हिन्दू व बौध्द धर्मया प्रभाव लाईगु झवःलय थःगु जातिय मौलिकत्ता ब जातिय मौैलिकता ब जातिय म्हसिका ल्वमंकेगु सूरुजूल वा अर्थ (गुहेरहेस्य) बुझमजुसानं अवशेषयारुपय. थुकिया निरन्तरता दयाहेचांगु दु । सहज व अदिवासी जीवन शैलीया नेवाः समाज दुने (बाह्य) प्रभाव बदे जुजु बँ क्ले बाल बिवाह व बिधवाय मान्यतायातः दुमकाकेतः “इहि“ या पूथा चलन चलेयानातःगु खने दू ।
नेवाः समाजय् लैंगिकभेदयातः बदावाया तिब बित गुगुनं आधा।र धार्मिक ग्रन्थय खने मदु। खहे मदु। थ्वहे खँया आधारय् नेवाः संमाजय् मिसाया स्थान मिजँ सरहे दुगु खने दू । अयनं थिथि ईल्य् खनेदुगु दु्रं असमानसाया न्हयःसले अजाणु भेदभाव खने दुगु सुरुजुगु सही खः । अयसां उकियात ः परम्पराया ूरुपय काय्गु धासा पाय्छि मनू व ला मेगु समाजया प्रभाव व बिकृति अले बिसंगति खः । मौलिक मान्यता व तजिलजि व रितिथिति , बिधि व्यवहारय् पिनेया प्रभाव लिचिला वँसा लेगिक समानसाया जीवन शैली स्वतः पुनःरस्थापित जुई अलय् थ्व अनिबार्य नं दु ।