प्रतित्यसमुत्पाद
.jpg)
भगवान बुद्धया विमुक्तिया उपदेशत मध्ये सारया रूपय् दया च्वँगु उपदेश थ्व प्रतीत्यसमुत्पाद खः । थ्व खँ स्वयम् भगवान बुद्धं हे घोषणा याना बिज्यागु खँ मज्झिमनिकाय (१.३.८)[१] स उल्लेख जुया च्वँगु दु ।
‘यो पटिच्चसमुप्पादं पस्सति सो धम्मं पस्सति; यो धम्मं पस्सति सो पटिच्चसमुप्पादं पस्सती’ अर्थात् ‘गुम्हिसिनं प्रतीत्यसमुत्पादयात खंकी, वं धर्मयात खंकी । गुम्हेसिनं धर्मयात खंकी, वं प्रतीत्यसमुत्पादयात खंकी ।’
शाब्दिक अर्थ
[सम्पादन]‘प्रतीत्य’ धयागु ‘निर्भर जुइगु’ खःसा ‘समुत्पाद’ धयागु ‘उत्पत्ति’ खः । उकिं थुकियागु अर्थ - छुँ नं घटना, वस्तु वा प्रक्रिया थःहे स्वतन्त्र रूपं उत्पन्न जुइ मफु । उपिं फुक्कं हेतु प्रत्येय अथवा कारण व अवस्थाया लिच्वः कथं जक उत्पन्न जुइगु खः । प्रतीत्यसमुत्पादया थ्वहे परिभाषायात संक्षिप्तं थुइकेया लागि विनयपिटकया महावग्गपालीस[१] दया च्वँगु गाथा थन लुमंके बहः जुर्इ - ‘ये धम्मा हेतुप्पभवा, तेसं हेतुं तथागतो आह । तेसञ्च यो निरोधो, एवंवादी महासमणो ॥’ अर्हत् भिक्षु अस्सजिं सारिपुत्र परिब्राजक थुगु वाक्य कंगु न्यनेमात्रं हे सारिपुत्रयात स्रोतापत्ति मार्गफल प्राप्त जुल । थ्व गाथा श्रावकयान, महायान व वज्रयान स्वँगू परम्पराय् नं उत्तिकं महत्त्व विया तःगु दु ।
सार
[सम्पादन]
खुद्दकनिकायया उदानपालीस उल्लेख जुया च्वँगु अनुसार बोधिज्ञान लाभ जुया न्हेन्हुतक्क वसपोल भगवान बुद्ध छगू हे आसनय् फयेतुना विमुक्तिसुख अनुभव याये धुंका वसपोलं प्रतीत्यसमुत्पादया चाकःयात अनुलोम व प्रतिलोम कथं विचाःयाना बिज्यात ।
अनुलोम ज्ञान - ‘‘इति इमस्मिं सति इदं होति, इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जति, यदिदं – अविज्जापच्चया सङ्खारा, सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं, विञ्ञाणपच्चया नामरूपं, नामरूपपच्चया सलायतनं, सलायतनपच्चया फस्सो, फस्सपच्चया वेदना, वेदनापच्चया तण्हा, तण्हापच्चया उपादानं, उपादानपच्चया भवो, भवपच्चया जाति, जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होती’’ति। थुकिया भावार्थ थुकथं दु - थ्व दुगुलिं व दुगु खः, थ्व उत्पत्ति जुगुलिं व उत्पत्ति जुगू खः । गथेकि, अविद्याया कारणं क्रमशः संस्कार, प्रतिसन्धि विज्ञान, पञ्चस्कन्ध, खुगु आयतन अर्थात् मिखा, न्हायेपं, म्येँ, न्हाय्, छ्यँगु व मन उत्पन्न जुर्इ । थुपिं आयतन व उकिया कामविषय लिसे स्पर्श जुइवं सुखद, दुखद वा उपेक्षा वेदना उत्पन्न जुइ । थुपिं वेदना प्रति यः वा मयो भावं प्रतिक्रिया यार्इ बले तृष्णा उत्पन्न यार्इ । वहे तृष्णां उपादान अर्थात् पेप्पुना च्वनीगु स्वभाव उत्पन्न यार्इ । थुगु उपादानया कारणं हे पुनर्जन्म जुइ ।अले जन्मलिसें वइगु संसारया ब्याक्वं दुःखत ल्यू ल्यू वर्इ । थथे कारण व परिणामया अनन्त चाकः यात हे संसार धका धाइ। प्रतीत्यसमुत्पादया १२ गू कडी मध्ये पुनर्जन्म, जरा मरणादि दुःख आर्य सत्य खः । अथहे अविद्या, संस्कार, तृष्णा व उपादान दुःख समुदय आर्य सत्य अर्थात् दुःखया कारण खः । गथे छगू पुसा चाय् थुनेवं मल जल गाःसा उकिं सिमा बुया वर्इ । अले वहे सिमाय् सःगु फलय् च्वँगु पुँ मेगु सिमा बुइकि । थुगु पुसा व सिमाया जीवन चक्र अनन्त चले जुया तुं च्वनी । अथेहे दुःख व दुःख समुदयया चाकः नं अनन्त चाहिला हे च्वनी।
प्रतिलोम ज्ञान - हानं वसपोल भगवान बुद्धं दुःखचक्रयात त्वाल्हायेगु शिक्षा नं खंका विज्यात । खुगू आयतन व उकिया विषयया दथुर्इ स्पर्श जुइसाथं उत्पन्न जुइगु वेदनायात शिक्षितम्ह ब्यक्तिं उक्त उत्पन्न जूगु वेदना प्रति योगु वा मयोगु भाव मतःसे साक्षी भावं, तटस्थ भावं चायेका भाविता याना च्वनी । थथे चायेकेगु विधियात स्मृतिप्रस्थान विपस्सना भावना धार्इ । थथे निरीक्षणयाये सःसा वेदना पच्चया तण्हा जुइगु सट्टा वेदना पच्चया पञ्ञा जू वनी । थुकथं दुःखया अनन्त चाकःयात प्रज्ञारूपी तलवारं चन्हंक त्वाथले फर्इ । अनित्य दुःख अनात्मां युक्तगु विद्यां अविद्या यात निरोध यार्इ । अविद्या निरोध जुलकी सम्पूर्ण दुःख निरोध जुर्इ। थुकथं जुइगु प्रतिलोमया क्रियां उत्पन्न जुइगु निर्वाण धर्म निरोध सत्य खःसा शील समाधि प्रज्ञां युक्तगु आर्य अष्टाङ्गिकमार्ग दुःख निरोधागामिनी प्रतिपदा सत्य खः ।
दुःखया मूल हे अविद्या – थुगु सिद्धान्त अनुसार दुःखया मूल अविद्या हे खः । अविद्या धयागु मस्युगु, मथुगु, मखंगु खः । उकिं अविद्यायात घोर अन्धकारया उपमा विया तःगु खः । अनित्य दुःख अनात्मा बोध मजुइगु, कर्म व कर्मफलया विषय मखुथे थुइकेगु, चतुरार्य सत्ययात मथुइका च्वनेगु आदि हे अविद्या खः । मिथ्यादृष्टि, प्रमाद, तृष्णा, क्लेश, मोह, अज्ञान, मूर्खता आदि दक्व अविद्याया विविध रूप खः । अविद्याया बलं हे दुःख चक्र, भवचक्र, संसार चक्र चाहिकिगु खः ।
शून्यता ज्ञान – ब्याक्वं धर्मत हेतु व फलया प्रवाहया लिच्वः जक खः धका च्वय् न्ह्यथनाथेँ छुँनं चिजयागु थःगु स्वतन्त्र अस्तित्त्व दैमखु । अथे धैगु छुँनं विषयवस्तुया स्वभाव धैगु हे मदु । दक्वया हे अस्तित्त्व उकिया हेतुस निर्भर जुया च्वनी । थुगु निस्वभावताया परमार्थज्ञानयात हे शून्यता ज्ञान खः । शून्यता ज्ञान अवबोध याना बुद्धत्त्व प्राप्त यायेत याइगु बोधिसत्त्व अभ्यास नेवा बॏद्ध संस्कृतिया मूल आधार खः। उकिं झिन्निगू निदानयात प्रतिकात्मक चित्रमय याना सिर्जना याना तःगु प्रतीत्यसमुत्पाद मण्डलया पॏभा नेपालमण्डलय् तसकं हे लोकं ह्वाः ।