दिल्ली
| दिल्ली | |||||||||
| — metropolitan city — | |||||||||
 | |||||||||
| निर्देशाङ्क | |||||||||
| देय् | भारत | ||||||||
| प्रदेशः | दिल्ली | ||||||||
| जिल्ला | |||||||||
| Chief Minister | शीला दिक्षित | ||||||||
| Lt. Governor | Tejendra Khanna | ||||||||
| मेयर | Arti Mehra | ||||||||
| संसद (थाय्) | Unicameral (70) | ||||||||
| व्यावहारिक भाय्() | हिन्दी, पञ्जाबी, उर्दू | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ई लागा | IST (UTC+05:30) | ||||||||
| विस्तार • जाः |
1,484 square kilometres (573 sq mi) (2nd) • 239 metres (784 ft)[१] | ||||||||
|
सङ्केत
| |||||||||
| जाःथाय् | delhigovt.nic.in | ||||||||
दिल्ली (पंजाबी: ਦਿੱਲੀ , उर्दू: دلی , IPA: [d̪ɪlːiː]) , जलाखलाया छुं जिल्ला नापं भारतया राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र ख। थुकिलि न्हु दिल्ली नं ला। थ्व ऐतिहासिक पुलांगु दिल्लीया लिपा पलिस्था जूगु ख। थ्व नगरय् केन्द्र सरकारया यक्व प्रशासन संस्थात दु । औपचारिक रूपं न्हुगु दिल्ली भारतया राजधानी ख। १४८३ वर्ग किलोमिटरय् दयच्वंगु दिल्ली भारतया स्वंगु दकले तःधंगु महानगर ख। थनया जनसंख्या लगभग १ कोटी ७० लख दु। थन ल्हाइगु मू भाषात हिन्दी , पंजाबी , उर्दू , व अंग्रेज़ी ख। दिल्लीया ऐतिहासिक महत्त्व उत्तर भारतय् थ्व नगर अवस्थित थाय्या कारणं जूगु खनेदु। थ्व थाय्या दक्षिण पश्चिमय् अरावली गुं व पूर्वय् यमुना खुसि ला , गुकिया सिथय् थ्व नगर दयाच्वन । थ्व प्राचीन समयय् गंगाया ख्यः निसें जुया वनिगु वाणिज्य लंय् लाइगु छगू मू खण्डय् अवस्थित नगर ख । [२]
यमुना खुसिया सिथय् स्थित थ्व नगरया गौरवशाली पौराणिक इतिहास दु । थ्व भारतया अतिप्राचीन नगर ख । थुकिया इतिहासया प्रारम्भ सिन्धु स्वनिगः सभ्यता नाप स्वा। हरियाणा या आसपासया क्षेत्रतय् जूगु म्हुयेज्या निसें थ्व खँया दसु लूगु ख। महाभारत कालय् थ्व नगरया नां इन्द्रप्रस्थ जुयाच्वन । दिल्ली सल्तनत या उत्थान नापं हे दिल्ली छगू मू राजनैतिक , सास्कृतिक व वाणिज्यिक नगरया रूपय् दयावल । [३] थ्व नगरय् यक्व प्राचीन व मध्यकालीन भवनत व उकिया अवशेषत खनेदु । १६३९इ मुगल बादशाह शाहजहाँ नं दिल्लीइ हे छगू अंगलं घेरेयानातःगु नगरया निर्माण याकल व १६७९ निसें १८५७ तक्क मुगल साम्राज्य या राजधानी नं जुल ।
१८गु व १९गु शताब्दीइ ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी नं लगभग सकल भारतयात थःगु कब्जाय् काल । थ्व ईले ब्रिटिशतयेसं न्हापा कोलकाता यात थःगु राजधानी दयेकल । १९११ य् अंग्रेजी सरकारं दिल्लीयात हे हानं राजधानी दयेकिगु घोषणा यात । थुकिया निंतिं पुलांगु दिल्लीया दक्षिणय् छगू न्हुगु नगर न्हुगु दिल्लीया निर्माण न्ह्यथन । अंग्रेजतयेसं निसें १९४७ य् स्वतंत्रता प्राप्त जुइधुंका तक्क न्हुगु दिल्लीयात भारतया राजधानी घोषित याना वनिगु ज्या जुल।
स्वतंत्रता प्राप्तिया पश्चात् दिल्लीइ थी-थी क्षेत्रं मनुत दिल्लीइ च्वंवल। थुकिलिं दिल्ली या स्वरूपय् आमूल हिउपा वल। थी-थी प्रान्त , धर्म व जातिया मनुत दिल्लीइ दैगु कारणं दिल्लीया नगरीकरण जुल व नापं हे थन छगू मिश्रित संस्कृतिं नं जन्म काल । थौंया ईले दिल्ली भारत या छगू मू राजनैतिक, सास्कृतिक व वाणिज्यिक केन्द्र ख ।
इतिहास
[सम्पादन]महाभारतय् दिल्लीयात प्राचीन इन्द्रप्रस्थ (पाण्डवतेगु राजधानी) यागु कथलं कयातगु दु। झिंगुगु शताब्दीयागु आरम्भ तक्क दिल्लीय् इन्द्रप्रस्थ नांयागु गाँ दुगु नं खः।
अभी भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण की देखरेख में कराये गये खुदाई में जो भित्तिचित्र मिले हैं उनसे इसकी आयु ईसा से एक हजार वर्ष पूर्व का लगाया जा रहा है, जिसे महाभारत के समय से जोड़ा जाता है, लेकिन उस समय के जनसन्ख्या के कोई प्रमाण अभी नहीं मिले हैं। कुछ इतिहासकार इन्द्रप्रस्थ को पुराने क़िले के आस-पास मानते हैं।
पुरातात्विक कथलं थनयागु दक्ले न्हापायागु प्रमाण मौर्य-काल (ई पू ३००) नापंयागु दु। अबले निसें आतक्क थन निरन्तर जनसंख्या दुगु प्रमाण दु। ई सं १९६६य् लुयावगु अशोकयागु छगु शिलालेख (ई पू २७३ - ई पू ३००) दिल्लीयागु श्रीनिवासपुरीय् लुयावगु दु। थ्व प्रसिद्ध लौह-स्तंभ यागु नामं लोकंह्वागु शिलालेख आ कुतुब-मीनारय् तया तगु दु। थ्व स्तम्भयात अनुमानत: गुप्तकाल (ई सं ४००-६००)य् देकुगु व लिपा झिगुगु शताब्दीय् दिल्लीय् हगु अनुमान दु। अशोकयागु निगु मेमेगु शिलालेख लिपा फिरोजशाह तुफलफ नं दिल्लीय् हगु दु।
चंदरबरदाई यागु पृथवीराज रासो यागु स्वना दिगुलिं राजपूत जुजु अनंगपाल यात दिल्लीयागु संस्थापकयागु कथलं काइ। वेकलं हे 'लाल-कोट' यागु पलिस्था याकादिल व लौह-स्तंभ दिल्ली हयादिल धागु जनश्रुति दु। दिल्लीय् राजपूततेगु शासनकाल ई सं ९०० निसें ई सं १२०० तक्क जुगु विश्वास दु। 'दिल्ली' वा 'दिल्लिका' खंग्वयागु छ्येलेज्या दक्ले न्हापा उदयपुरय् प्राप्त शिलालेखय् लुगु खः, थ्व शिलालेखयागु ई ई सं ११७० नापंयागु निर्धारित यागु दु। १३१६ तक्क थ्व थाय् हरियाणायागु राजधानी जुई धुंकुगु खने दु। ई सं १२०६ लिपा दिल्ली सल्तनतयागु राजधानी यागु कथलं खिलजी वंश, तुगलक वंश, सैयद वंश व लोधी वंश नापं छुं मेमेगु वंशन नं थननं शासन यात।
आधुनिक दिल्ली जुइ स्वया न्ह्य दिल्ली न्ह्येक उजाड जुया हानं पलिस्था जुगु मान्यता दु, थ्व मान्यतायात ग्वाहालि याइगु अवशेष नं दु। दसु-
- किला रायपिथौरा : राजपूततेगु दक्ले प्राचीन किला लाल कोट नापं कुतुबुद्दीन ऐबक नं देकादिगु
- सिरी यागु किला, ११०३य् अलाउद्दीन खिलजी नं देकादिगु
- तुगलकाबाद, गयासुद्दीन तुगलक (१३२१-१३२५य् देकुगु)
- जहाँपनाह किला, मुहम्मद बिन तुगलक (१३२५-१३५१य् देकुगु)
- कोटला फिरोज शाह, फिरोजशाह तुगलक (१३५१-१३८८य् देकुगु)
- पुलाँगु किला (शेरशाह सूरी) व दीनपनाह (हुमायूँ; निमेसिनं हे छगु हे थासे देकुगु गनकि पौराणिक इन्द्रप्रस्थ दुगु विश्वाद दु। (१५३८-१५४५)
- शाहजहानाबाद, शाहजहाँ (१६३८-१६४९य् देकुगु); थुकिलिय् हे लाल किला व चाँदनी चौक नं दु।
झिंन्हेगुगु शताब्दीयागु दथुइ मुगल सम्राट शाहजहाँ (१६२८-१६५८)नं न्हेगु पटक दिल्ली पलिस्था यानादिल। आ वया थ्व थाययात शाहजहानाबाद यागु नामं नं म्हसीकल। थौं कन्हे नं थुकिगु छुं भाग पुलांगु दिल्लीयु रूपे सुरक्षित दु। थ्व नगरय् ऐतिहासिक धरोहर आतक्क नं सुरक्षित दु गथे कि लाल किला। शाहजहाँ नं थगु राजधानी आगराय् मयंकुबिलेतक्क (ई सं १६३८) पुलाँगु दिल्ली मुगलतेगु राजधानी जुया च्वन। औरंगजेब (१६५८-१७०७)नं शाहजहाँयात गद्दी नं चीका थयात शालीमार बागय् जुजु घोषित यात।
१८५७यागु आन्दोलन क्वथने धुंका अंग्रेजतेसं बहादुरशाह जफरयात रंगून पीतना छ्वल व भारत पूवंक अंग्रेजतेगु अधीनय् वन। प्रारम्भय् इलिसं कोलकातानं शासन यात तर ई सं १९११य् औपनिवेशिक राजधानीयात दिल्लीय् स्थानांतरित यात। व धुंका थ्व थाय् यात तधंगु स्तरे महानगरयागु पुर्ननिर्माण जुल।
अर्थतंत्र
[सम्पादन]
मुम्बई धुंका भारतयागु दकले तधंगु व्यापारिक महानगरय् दिल्ली छगु खः। देय् य् प्रति मनु औसत आययागु दृष्टि नं थ्व भारतयअगु दक्ले तमि नगरय् छगु खः। १९९० धुंका दिल्ली विदेशी निवशकतेगु यगु थाय् जु वन। आ वया यक्व बहुराष्ट्रीय कम्पनितः दसुःपेप्सी, गैप, इत्यादि नं दिल्ली व वयागु नापंयागु क्षेत्रय् थगु मुख्यालय चायेकल। क्रिसमस खुनु २००२य् दिल्लीयागु महानगरी क्षेत्रय् दिल्ली मेट्रो रेल यागु शुभारम्भ जुल।
हवाई यातायातय् दिल्ली इन्दिरा गांधी अन्तरराष्ट्रीय विमानस्थल नं सकल हलिम नाप थें स्वानाच्वंगु दु।
नगर प्रशासन
[सम्पादन]भारतया राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र दिल्लीयात सकल ९ जिल्लाय् बायातःगु दु। दक्वं जिल्लाय् १ उपायुक्त नियुक्त दु व दक्वं जिल्लाय् ३गु उपजिल्ला दु। सकल उप जिल्लाया १म्ह उप जिल्लाधीश नियुक्त दु। दक्वं उपायुक्त मंडलीय अधिकारीतेगु अधीनय् च्वना ज्या याइ। क्वसं दिल्लीया जिल्ला व उपजिल्लातेगु धलः बियातःगु दु:-
• दरिया गंज • पहाड़ गंज • करौल बाग
• सदर बाजार, दिल्ली • कोतवाली, दिल्ली • सब्जी मंडी
• कालकाजी • डिफेन्स कालोनी • हौज खास
• गाँधी नगर, दिल्ली • प्रीत विहार • विवेक विहार • वसुंधरा एंक्लेव
• सीलमपुर • शाहदरा • सीमा पुरी
• वसंत विहार • नजफगढ़ • दिल्ली छावनी
• कनाट प्लेस • संसद मार्ग • चाणक्य पुरी
• सरस्वती विहार • नरेला • मॉडल टाउन
• पटेल नगर • राजौरी गार्डन • पंजाबी बाग
शिक्षा संस्था
[सम्पादन]
दिल्लीयागु शिक्षा संस्थाय् भारतयागु सकल थासं विद्यार्थी वैगु या। थन यक्व सरकारी व प्राइवेट संस्थान दु गन कला ,विज्ञान, प्रोद्योगिकी, आयुर्विज्ञान, कानून व मैनेजमेंटय् उच्च स्तरयागु शिक्षा बी।
दिल्लीयागु मू शिक्षा संस्थातः खः :
विश्वविद्यालय
- अखिल भारतीय आयुर्विज्ञान संस्थान
- दिल्ली विश्वविद्यालय
- गुरु गोविन्द सिंह इन्द्रप्रस्थ विश्वविद्यालय (इन्द्रप्रस्थ यूनिवर्सिटी)
- भारतीय प्रोद्योगिकी संस्थान (आई आई टी)
- इन्दिरा गांधी नैशनल ओपन यूनिवर्सिटी
- इन्स्टीट्यूट अफ चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स अफ इन्डिया
- जामिया मिलिया इस्लामिया
- जवाहर लाल नेहरू विश्वविद्यालय
- द इन्डियन इन्स्टीट्यूट अफ प्लानिंग एण्ड मैनेजमेंट
विद्यालय
चाहिलिगु थाय्
[सम्पादन]
- बहाई मन्दिर
- बिरला मन्दिर
- कनट प्लेस
- गुरुद्वारा बंगला साहिब
- हुमायूँयागु मकबरा
- इन्डिया गेट
- इन्टरनैशनल डल्स म्यूज़ियम
- जामा मस्जिद
- जंतर मंतर
- कालिन्दी कुन्ज
- लोधी गार्डेन
- मुगल गार्डेन
- नैशनल म्यूज़ियम
- नेहरू प्लैनटेरियम
- पुलाँगु किला
- क़ुतुब मीनार
- राष्ट्रपति भवन
- लाल किला
- सफदरजंग का मकबरा
- संसद भवन
- तुग़लकाबाद का किला
- चांदनी चौक
- राज घाट
- शान्ति वन
प्रसिद्ध मनुतः
[सम्पादन]समाचारपत्र
[सम्पादन]बजार
[सम्पादन]- चाँदनी चौक
- चावला
- कनट प्लेस
- जनपथ
- करोल बाग
- कमला नगर
- खान मार्केट
- लाजपत नगर सेन्ट्रल मार्केट
- नजफगढ़
- पालिका बजार
- साउथ एक्स्टेन्शन
- वसन्त विहार
- सरोजिनी नगर
- द्वारका
- तिलक नगर
लिधंसा
[सम्पादन]- ↑ General info on Delhi. Government of India. 2006-05-03 कथं।
- ↑ Necipoglu, Gulru [2002] (2002). “Epigraphs , Scripture , and Architecture in the Early Sultanate of Delhi”, ,M1 Muqarnas: An Annual on the Visual Culture of the Islamic World. BRILL, 12–43.
- ↑ Aitken, Bill [2002] (2001). Speaking Stones: World Cultural Heritage Sites in India. Eicher Goodearth Limited, 264 pages.
पिनेया स्वापूत
[सम्पादन]साहित्य
[सम्पादन]- Y. D. Sharma, Delhi and its neighbourhood (New Delhi, Archaeological Survey of India 1990). -Historical architectural remains.
- William Darlymple, The City of Djinns:A Year in Delhi
 |
विकिमिडिया मंका य् थ्व विषय नाप स्वापु दुगु मिडिया दु: Delhi |