Jump to content

लद्दाख इतिहास

Edit links
विकिपिडिया नं

द लद्दाख क्रनिकल्स, लद्दाख इतिहास, लद्दाख वंशावली, वा ला-द्वग्स-राज्याल-रब्स (Tibetan: ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས; Wylie: La dwags rgyal rabs),[lower-alpha १] छगू ऐतिहासिक कृति ख गुकिलि लद्दाखया इतिहासया खँ च्वयातःगु दु। थुकिलि न्हापांगु तिब्बती राजवंशया शुरुवात निसें नामग्याल राजवंशया अन्त्य तक्कया इतिहासयात कःघानातःगु दु। थ्व इतिहासत नामग्याल राजवंशं १७गु शताब्दीइ मुंकातःगु ख। थ्व इतिहासयात लद्दाखी इतिहासया प्राथमिक लिखित स्रोतया रुपय् कायेगु या।[१]:17[२]:1,3[३]:7

थ्व लद्दाखया १९गु शताब्दी न्ह्यःया निगु जक्क म्वानाच्वंगु साहित्यिक स्रोत मध्ये छगू ख। इतिहासया ७गु जक्क मौलिक हस्तलिखित ग्रन्थत दूगु सीकातःगु दु, गुकिलिं निगु थौं नं म्वानाच्वंगु दु।[२]

थ्व लद्दाखया १९गु शताब्दी न्ह्यःया निगु जक्क म्वानाच्वंगु साहित्यिक स्रोत मध्ये छगू ख। इतिहासया ७गु मौलिक हस्तलिखित ग्रन्थ जक्क दूगु सी दु, गुकिलिं निगु थौं नं म्वानाच्वंगु दु। [४]

लिबँ

[सम्पादन]
अगस्ट हरमन फ्रान्के, वय्कःया अनुवाद लद्दाख इतिहासया अध्ययनया निंतिं व्यापक रुपं छ्यलाबुला जुल ।

१९गु शताब्दीया सुरु तक्क युरोपेली इतिहासकारतयेसं लद्दाखया छुं नं लिखित इतिहास मदु धका विश्वास या। [५] थुकिया विपरीत रिपोर्ट वयेधुंका अलेक्जेन्डर कनिंघमं सन् १८४७इ लद्दाखय् च्वंबलय् लद्दाखया इतिहासया न्हापांगु ज्ञात हस्तलिखित ग्रन्थ (एम एस कनिंघम ) लुइकल [६] [७] :87

लद्दाख इतिहासया लेखनया उत्पत्ति, आशय व ई आधुनिक इतिहासकारतेसं मस्यूनि। [८] :113[९] :28[lower-alpha २] थ्व लद्दाखया १९गु शताब्दी पूर्वया निगु जक्क म्वानाच्वंगु साहित्यिक स्रोत मध्ये छगू जुयाच्वंगु दु। [६] :3

पाण्डुलिपित

[सम्पादन]

लद्दाख इतिहासया आःतकया ७गु हस्तलिखित ग्रन्थ दु : [६]

  • Ms.S बोदलियन लाइब्ररी (अक्सफर्द), MS.Tibet. c.7.: थ्व हस्तलिखित ग्रन्थ लद्दाखया पूर्व जुजुया खःसा sTog लाय्कूय सफूधुकूलि स्वथनातःगु खः । मूल ल्हातं च्वयातःगु ग्रन्थ वयां लिपा मदया वन, तर थुकिया च्वखँया सन् १८५६इ प्रतिलिपि दयेकल व लिपा एमिल श्लागिन्टवेइटं जर्मन अनुवाद नापं Die Könige von Tibet नांया रुपय् पिथनादिल।[६]:1[९]:29

[६]:1[९]:29

  • Ms.A: थ्व पाण्डुलिपिइ जुजु सेङ्गे नामग्यालया राजकाल तकया खँ दुथ्याःगु दु। वय्कःया राजकाल १६१६ निसें १६४२ तक ख। [६]:171–172 थ्व सफूया पाण्डुलिपि मदयेधुंकूगु जुसां थुकिया पाठ आंशिक रुपं मिसिनरी कार्ल मार्क्सं भाय्हिला पिथनादिल। [६]:1 वय्कः मदयेधुंका थ्व च्वखँ जर्नल अफ एसियातिक सोसाइति अफ बंगाल (Journal of the Asiatic Society of Bengal)य् १८९१ निसें १९०२ दथुइ प्रकाशित जुल। [६]:1[१०][११][१२]
  • Ms.B: थ्व पाण्डुलिपिइ प्यंगु पतिइ नामग्याल राजवंश व जम्मू व कश्मीरया डोगरातेसं इमित त्याःगु खं कनातःगु दु। थ्व पाण्डुलिपिया मू संस्करण आः मदयेधुंकल। [६]:1
  • Ms.C: थ्व पाण्डुलिपि १९गू शताब्दीया अन्तय् लद्दाखया विज्ञ मुन्शी dPal-rgyas[lower-alpha ३] नं च्वयादीगु ख व स्वभः दुने डोगरा अधिग्रहणया खँ कनातःगु दु। थुकिया मू पाठ आः मदयेधुंकल।[६]:1
  • Ms.L ब्रितिश म्युजियम, ओरियन्तल कलेक्सन ६६८३: थ्व पाण्डुलिपिइ लद्दाखी इतिहासय् देल्दान नामग्यालया शासन तकया विवरण दु। वय्कःया शासन १६४२ निसें १६९४ तक जूगु ख। [६]:171–172 and also contains a plainlist of subsequent rulers until the Dogra conquest.[६]:1
  • Ms.Cunningham: थ्व पाण्डुलिपिइ त्सेवाङ्ग नामग्याल प्रथमया राजकाल (१५७५-१५५) निसें देलेक नामग्याल (शासन १६८०-१६९१) तकया इतिहास च्वयातःगु दु। [६]:2[६]:171–172 थ्व पाण्डुलिपि अलेक्जेन्दर कनिङहमं १८४७स लद्दाखय् च्वनादीबिले उर्दूइ भाय्हिलाःदिल। थुकियात हानं भाय्हिलाः अंग्रेजीइ पिथनेगु ज्या नं जुल। वय्कलं १७गू शताब्दी धुंकाया च्वखँयात धाःसा महत्वपूर्ण मजूगु धासें थःगु च्वखँय् पिथना मदिल। [६]:2 The original manuscript and its Urdu translations are lost.[६]:2
  • Ms.Sonam: थ्व पाण्डुलिपिइ करिब ४० पौ दु व लद्दाखया निगु राजवंशया डोगरा आक्रमण तकया सकल इतिहास च्वयातःगु दु। थ्व पाण्डुलिपियात आधुनिक कथं च्वयातःगु दु व थ्व पाण्डुलिपि सि Ms.Cया १८२५तकया इतिहासया चिहाकःगु रुप ख। १८२५ धुंका धाःसा थ्व पाण्डुलिपिइ मेमेगु इतिहासय् मदूगु विवरण दु। थ्व पाण्डुलिपि थुवां छगू टीका तयाः पाण्डुलिपिइ मदूगु चिधंगु हिलाःतेत तँसा च्वखँया कथं दुथ्याःगु दु। थ्व पाण्डुलिपि ब्रि-गुह-पा ('Bri-guh-pa) लामा सोनामयाके लाकायुरु गोम्पाय् दु। [६]:2

मंका संस्करण व अध्ययन

[सम्पादन]

सन् १९२६इ तिब्बतविद् अगस्ट हरमन फ्रान्कें थ्व इतिहासया गैर-आलोचनात्मक अनुवाद पिथनादिल, गुगु लद्दाखया न्हापांगु विस्तृत इतिहास ख। वय्कःया संस्करण न्यागू हस्तलिखित ग्रन्थ ( Ms.S, Ms.A, Ms.B, Ms.C, Ms.L) या आधारय् दयेकूगु खः । [१३] :77[६] :1[१४] फ्रान्केया संस्करण डोगरा-वंश न्ह्यःया लद्दाखया सकल अध्ययनया निंतिं मानक संस्करण जुल। [६] :1

२०गु शताब्दीया लिपांगु भागय् लद्दाख इतिहासया अनुसन्धानयात जोसेफ गेर्गन, लुसियानो पेटेक, व जहिरुद्दीन अहमदया थप अध्ययन पिदन। [१३] :77[७] [९] :31-32पेटेकं मेमेगु ग्रन्थनापया तुलनात्मक अध्ययनय् त्वःफिकेगु व गल्तीया प्रचुरता टिप्पणी यानादिल; वं क्रनिकलयात अन्धरुपं विश्वास मयायेत ख्याच्वः बियादिल । [६] :3मेमेपिं विद्वानतेसं नं १७गु शताब्दी स्वया न्ह्यःया ईया इतिहासय् व्यवहारय् अन्तरालया बारेय् च्युता बियातःगु दु। [१३] :7[१५] :356[१६] :99

विषयवस्तु

[सम्पादन]
मर्युल (c. ९७५ ई. – १००० ई.) एएच फ्रान्के द्वारा चित्रण यानातःगु। मर्युल व गुगेया सीमायात गार्तोकया भचा उत्तरय् चिब्याःगु फुति ध्वलं क्यनातःगु दु; मर्युल व जांस्करया दथुया सीमा लेहया भचा पश्चिमय् गाढा ध्वलं चिं तयातःगु दु।

लद्दाख इतिहासयात स्वंगु मू खण्डय् बायातःगु दु: न्हापांगु निगु खण्ड मध्य सँदेय् या इतिहासया बारेय् दु; स्वंगूगु ब्व विशेष यानाः लद्दाखया बारेय् खः। [९] :27मू इतिहास लद्दाखया शाही वंशावली ख। [७] इतिहासय् जुजुतेगु यक्व राजवंशया उल्लेख यानातःगु दु, गुकिलि छुं पौराणिक सँदेय्या नायः गेसरया वंशज जूगु उल्लेख यानातःगु दु। [१७] :17[६] :16

तिब्बतीतयेसं ६६३ निसें थ्व थासय् नियन्त्रण यात, व थ्व थाय् यात तिब्बती साम्राज्यं ८४२ तक्क नियन्त्रण यात, व धुंका थ्व थाय् युद्ध व छापामारीं ग्रस्त यक्व भागय् विभाजित जुयावंगु इतिहासय् वर्णन यानातःगु दु। [१७] :17[६] :13अनंलि इतिहासय् १०गु शताब्दीइ मध्य तिब्बती राजतन्त्रया सन्तानतेसं मर्युलया पलिस्था याःगु वर्णन यानातःगु दु। [१७] :17[६] :17–18इतिहासय् १४गु निसें १६गु शताब्दीया अन्त्यय् लद्दाख व बाल्तिस्तानय् मुगल साम्राज्यनाप जूगु द्वन्द्वया ईया वर्णन यानातःगु दु । [१७] :18[६] :23, 26–28, 30अनंलि इतिहासय् नामग्याल वंशया विकास व पश्चिमय् पुरीग व पूर्वय् तिब्बती भूमि गुगेया विस्तारया वर्णन यानातःगु दु। [१७] :18[६] :28लद्दाख इतिहासया लिपांगु ब्वय् पाण्डुलिपि सी व पाण्डुलिपि सोनामया हस्तलिखित ग्रन्थय् लद्दाखय् आश्चर्यजनक डोगरा आक्रमणया बारेय् विवरण दु । [६] :138–170

इतिहासय् बुद्ध धर्मया न्हापांगु सहस्राब्दीया उपस्थिति, निगूगु सहस्राब्दीया पूर्वार्धय् बुद्ध धर्मया वृद्धि व १६गु शताब्दीइ इस्लाम धर्मया प्रवेशया बारेय् नं न्ह्यथनातःगु दु। [१७] :17–18[६] :18–19, 30[१८] :121–122

तिङ्गमोसगाङया सन्धि (१६८४)

[सम्पादन]

लद्दाख क्रनिकल्सया सन् १६८४या ' सन्धिया सारांशया न्हापांगु प्रकाशन हेनरी रामसेया छगू सफूया परिशिष्टया रुपय् पिहांवल । [१३] :77तिब्बतया प्रधानमन्त्री देसी साङ्ये ग्यात्सो [१५] :342:351व लद्दाखया जुजु देलेक नामग्याल [६] :171–172[१५] :351–353सन् १६८४इ सँदेय्–लद्दाख–मुगल युद्धया समापनय् तिङमोसगाङया किल्लाय् तिङमोसगाङया सन्धि (गुबलें गुबलें "तेमिस्गामया सन्धि" नं धाइ) [१८] या सहमति जुल। तिङमोसगाङ सन्धिया मू पाठ आः म्वानाच्वंगु मदु, तर थुकिया विषयवस्तु लद्दाख इतिहासय् संक्षेपय् न्ह्यथनातःगु दु । [१९] :37:38:40

टतिङमोसगाङया गोम्पा

लद्दाख इतिहासय् दुथ्याःगु सारांशय् सन्धिया खुगू मू खँ दुथ्याः : [१५] :356[१४] :115–118

  1. सिद्धान्ततः छगू सामान्य घोषणा कि गुगेया क्षेत्र ( mNa'-ris-sKorgSum ) १०गु शताब्दीइ स्वंगु ब्यागलं ब्यागलं राज्यय् बायातःगु ख;
  2. लद्दाखया स्वतन्त्रतायात तिब्बतीतय्सं मान्यता बिउगु व लद्दाखया जुजुं लद्दाखय् विदेशी सेनाया ग्वहालि कायेगुलि प्रतिबन्ध;
  3. गुगे व तिब्बतया उत्तरी ख्यःया निंतिं निगु उपधाराय् उपविभाजित फइ-तेँ (goat-wool)या व्यापारया नियमन ( Byaṅ-thaṅ );
  4. डेमचोकय् ल्हा-रि धारय् लद्दाख-तिब्बत सीमा निर्धारण याइगु छगू खण्ड, तर लद्दाखयात मेन-सेरय् छगू क्षेत्र प्रदान याइगु ;
  5. लद्दाख–संदेय् व्यापारयात नियमन याइगु मेगु दफा;
  6. सन्धिया व्यवस्थाय् खर्चया निंतिं मि-'फम डबंग-पो (तत्कालीन लद्दाखया रीजेन्ट)यात शुल्कया व्यवस्था।

व्यापार नियमावलीइ लद्दाखयात सँदेसय् दयेकूगु पश्मिनाया व्यापार यायेगु विशेष अधिकार बियातःगु दु, लद्दाखं वइगु च्याया बदलाय् । लद्दाखं नं दलाई लामाया निंतिं सिरपा ज्वनाः ल्हासाय् आवधिक मिसन छ्वयेमाःगु व्यवस्था दुगु खः। [२०] खुगु खण्डय् दूगु शुल्क लिपा देसी संग्ये ग्यात्सों तिब्बतय् गुबलें गुबलें सन् १६८४ व १६८५या शरद ऋतुया दथुइ स्वंगु सम्पत्तिया रुपय् मि-'फाम डबैइ-पोयात पुलेगु ज्या जुल। [१५] :356

नोट

[सम्पादन]
  1. ↑ also called the Royal Chronicle of Ladakh
  2. ↑ Bray describes the intent of the third chronicle as "to present the Ladakhi royal dynasty in the best possible light".[९]:27
  3. ↑ also known as मिन्शी छिरिङ्ग पाल्ग्यास[९]:29-30

लिधंसा

[सम्पादन]
  1. ↑ Pirie, Fernanda (2007). Peace and Conflict in Ladakh: The Construction of a Fragile Web of Order. Brill Publishers.
  2. ↑ २.० २.१ Petech, Luciano (1977). The Kingdom of Ladakh: C. 950–1842 A.D.. Istituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente.
  3. ↑ Bray, John (2005). “Introduction: Locating Ladakhi History”, Ladakhi Histories: Local and Regional Perspectives. Brill Publishers.
  4. ↑ Petech, Luciano (1977). The Kingdom of Ladakh: C. 950–1842 A.D.. Istituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente.
  5. ↑ (1941) "Ladakh chronicles". 
  6. ↑ ६.०० ६.०१ ६.०२ ६.०३ ६.०४ ६.०५ ६.०६ ६.०७ ६.०८ ६.०९ ६.१० ६.११ ६.१२ ६.१३ ६.१४ ६.१५ ६.१६ ६.१७ ६.१८ ६.१९ ६.२० ६.२१ ६.२२ ६.२३ ६.२४ ६.२५ ६.२६ ६.२७ Petech, Luciano (1977). The Kingdom of Ladakh: C. 950–1842 A.D.. Istituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente.Petech, Luciano (1977). The Kingdom of Ladakh: C. 950–1842 A.D. Istituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente. ISBN 9788863230581. Cite error: Invalid <ref> tag; name "Petech" defined multiple times with different content
  7. ↑ ७.० ७.१ ७.२ "Ladakh chronicles" (in en). "Ladakh chronicles". Journal of the Royal Central Asian Society. 28 (1): 87–91. 1941. doi:10.1080/03068374108730998. ISSN 0035-8789. Cite error: Invalid <ref> tag; name "RCAS" defined multiple times with different content
  8. ↑ Jinpa, Nawang (2015). "Why Did Tibet and Ladakh Clash in the 17th Century?: Rethinking the Background to the 'Mongol War' in Ngari (1679-1684)". 
  9. ↑ ९.० ९.१ ९.२ ९.३ ९.४ ९.५ ९.६ Bray, John. "uciano Petech and the Historiography of Ladakh: Lives, Times and Academic lineages".  Cite error: Invalid <ref> tag; name "Bray2016" defined multiple times with different content
  10. ↑ Marx, Karl (1891). "Three Documents relating to the History of Ladakh: Tibetan Text, Translation, and Notes". 
  11. ↑ Marx, Karl (1894). "Three Documents relating to the History of Ladakh: Tibetan Text, Translation, and Notes". 
  12. ↑ Marx, Karl (1902). "Three Documents relating to the History of Ladakh: Tibetan Text, Translation, and Notes". 
  13. ↑ १३.० १३.१ १३.२ १३.३ Bray, John (2005). Ladakhi Histories: Local and Regional Perspectives. Brill Publishers. Cite error: Invalid <ref> tag; name "Bray" defined multiple times with different content
  14. ↑ १४.० १४.१ Francke, August Hermann (1926). Antiquities of Indian Tibet, Part (Volume) II. Cite error: Invalid <ref> tag; name "Francke" defined multiple times with different content
  15. ↑ १५.० १५.१ १५.२ १५.३ १५.४ "New light on the Tibet-Ladakh-Mughal war of 1679—1684".  Cite error: Invalid <ref> tag; name "Ahmad" defined multiple times with different content
  16. ↑ Proceedings of the Tenth Seminar of the IATS, 2003. Volume 9: The Mongolia-Tibet Interface: Opening New Research Terrains in Inner Asia.
  17. ↑ १७.० १७.१ १७.२ १७.३ १७.४ १७.५ Pirie, Fernanda (2007). Peace and Conflict in Ladakh: The Construction of a Fragile Web of Order. Brill Publishers. Cite error: Invalid <ref> tag; name "Pirie" defined multiple times with different content
  18. ↑ १८.० १८.१ Howard, Neil (2005). Ladakhi Histories: Local and Regional Perspectives. Brill Publishers. Cite error: Invalid <ref> tag; name "howard" defined multiple times with different content
  19. ↑ Lamb, Alastair (1965), "Treaties, Maps and the Western Sector of the Sino-Indian Boundary Dispute", The Australian Year Book of International Law: 37–52, <http://classic.austlii.edu.au/au/journals/AUYrBkIntLaw/1965/4.pdf> 
  20. ↑ Warikoo, K., Himalayan Frontiers of India: Historical, Geo-Political and Strategic Perspectives, Routledge, ISBN 978-1-134-03294-5 
Retrieved from "https://new.wikipedia.org/w/index.php?title=लद्दाख_इतिहास&oldid=871515"