बुद्धि

बुद्धि वा मेधावीयात यक्व कथं परिभाषित यायेछिं। थुकियात खँ सीकाः खँया प्रकृति सीकेगु क्षमता (abstraction), तर्क (logic), थुइकेगु क्षमता, आत्म-चेतना, सयेकेगु क्षमता, भावनात्मक ज्ञान, कारणात्मक तर्क (reasoning), योजना, सृजनात्मकता, आलोचनात्मक चिन्तन, व समस्या समाधान आदिया क्षमताया कथं कायेछिं। थुकियात सुचंयात थुइकेगु वा अनुमान यायेगु क्षमताया रुपय् वर्णन यानातःगु दु। थ्व छगू वातावरण वा सन्दर्भ दुने पाय्छि व्यवहार यायेफैगु क्षमता ख।

थ्व खँग्वःयात अंग्रेजीइ इन्तेलिजेन्स (Intelligence) धाइ। थ्व खँग्वः १९००या दशकया सुरुइ प्रमुखताय् वल। अप्व मनोवैज्ञानिकतेगु विश्वास दु कि बुद्धियात थी-थी डोमेन वा योग्यताय् बायेछिं।

मनूतय्गु बुद्धिया ताःई न्ह्यःनिसें व असंख्य विषयस अध्ययन जुयाच्वंगु दु। गैर-मानव जनावरतय्गु दथुइ नं बुद्धि खनेदूगु दु। छुं मालेज्यामि (अनुसन्धानकर्ता)तयेसं वनस्पतितेसं बुद्धिया छुं आधारभूत क्षमता क्यंगु सुझाव ब्यूगु दु, यद्यपि थ्व विवादास्पद जुयाच्वंगु दु।

कम्प्यूटर बाय् मेगु मेशिनय् दुगु बुद्धिमत्तायात कृत्रिम बुद्धिमत्ता वा आर्तिफिसियल इन्तेलिजेन्स धाइ।

खँग्वःयागु उत्पत्ति व छ्येलेज्या

उत्पत्ति व विकास

थ्व खँग्वयागु छ्येलेज्या दक्ले न्ह्य संस्कृतय् जुगु ख। लिपा थ्व खँग्वयागु तत्सम खँग्वया रुपे यक्व भासे, यक्व कथलं छ्येलेज्या जुल।

ख्यः

मनूया बुद्धिया थीथी ख्यः थथे दु:

इन्तेलिजेन्स कोसेन्त (IQ)

परम्परागत बुद्धियात थुइकेगु थीथी तजिलजिइ थीथी तवः दु। वैज्ञानिक कथं साइकोमेट्रिक परीक्षणया माध्यमं बुद्धिया परिमाण यायेगु थी थी कुतः जूगु दु। थुकी मध्ये प्रमुख थीथी इन्टेलिजेन्स कोसेन्त (IQ) परीक्षण खः, गुकियात २०गु शताब्दीया सुरुइ मस्तय्त बौद्धिक अपांगता दु धकाः जाँच यायेत न्हापांखुसी विकास याःगु खः। ईया लिसेलिसें आइक्यू परीक्षण अप्व व्यापक जुल, आप्रवासी, सैनिक भर्ना व जागिरया निंतिं आवेदकतेगु जाँच यायेत छ्येलिगु जुल। थ्व परीक्षण अप्व लोकंह्वायेवं IQ परीक्षणं सकल मनुतेगुके दूगु छगू मौलिक व अपरिवर्तनीय गुण मापेयाइ धइगु विश्वास व्यापक जुल।

थौंया इलय् अप्वः मनोवैज्ञानिकत थ्व खँय् सहमत दु कि आइक्यूं मनूया बुद्धिया छुं पक्षयात मापन याइ, विशेष यानाः प्राज्ञिक सन्दर्भय् । अथे जुसां यक्व मनोवैज्ञानिकतेसं समग्र रुपं बुद्धिया मापदण्डया रुपय् IQ परीक्षणया वैधताय् सहमत मजु।

IQ या वंशानुगतताया बारेय् एकमत मदु।

भावनात्मक बुद्धि

भावनात्मक बुद्धि (Emotional intelligence) धइगु मेपिनिगु भावना पाय्छि जुइक थुइके फइगु क्षमता ख। छुं सिद्धान्तं उच्च भावनात्मक बुद्धिं भावना पाय्छि जुइकः थुइकेगु नापं भावनायात याकनं थुइकेफइगु क्षमता नं ख। नापं, उच्च भावनात्मक बुद्धिं मनूयात भावनायात व्यवस्थापन यायेत ग्वाहालि याइ। थथे भावनात्मक व्यवस्थापन यायेगु क्षमतां समस्या समाधानयायेगु शीपया निंतिं फाइदाजनक जुइ। भावनात्मक बुद्धिमत्ता झीगु मानसिक स्वास्थ्यया निंतिं महत्वपूर्ण खः अले सामाजिक बुद्धिमत्तालिसे स्वापू दु ।

सामाजिक

सामाजिक बुद्धि धयागु सामाजिक अवस्थाय् मेपिनिगु व थःगु सामाजिक सूचं थुइकेगु क्षमता खः। थ्व मेगु प्रकारया बुद्धि स्वया बिस्कं खनेदु, तर भावनात्मक बुद्धिनाप स्वापू दु। सामाजिक बुद्धिमत्ताय् झीसं मेपिनिगु बारे गथे यानाः निर्णय याइ, थन्याःगु निर्णयय् झीसं गुलि शुद्ध कथं लिच्वलय् थ्यनि, अले मनूतय्त सकारात्मक वा नकारात्मक सामाजिक चरित्र दुपिं कथं छु याना स्वयेगु जुइ धइगु खँय् केन्द्रित दु।

नैतिक

नैतिक बुद्धि धइगु पाय्छि व मखूगु थुइकेगु व पाय्छि धकाः विश्वास यानातःगु मूल्य मान्यताया आधारय् व्यवहार यायेगु क्षमता खः। थ्व बुद्धिया छगू बिस्कं रुपया रुपय् कायेगु या, नापं थ्व भावनात्मक व संज्ञानात्मक निगुलिं बुद्धि स्वया स्वतन्त्र जुइ।

स्वया दिसँ

• मनू