चान्काय तजिलजि

कापःया कतांमरि (कपाय्, ऊन, सिँ)

चान्काय छगू पूर्व-हिस्प्यानिक पुरातात्विक लहना ख गुकिया विस्तार फोर्टालेजा, पाटिभिल्का, सुपे, हुआउरा, चान्काय, चिलोन, रिमाक व लुरिनया स्वनिगः दथुइ पेरुया मध्य तटय् जुल। थ्व लहना थ्यं-मथ्यं १००० निसें १४७० ई.

इतिहास

लामा प्रतिमा (चाया थल, स्लिप पेन्ट)

इन्का साम्राज्यया लिपाया भागय् विकास जूगु चान्काय सभ्यताया बारेय् यक्व मस्यू। वारी सभ्यताया पतन लिपा थ्व संस्कृति पिहांवल । दक्षिणी चान्काय क्षेत्रया छुं भाग १४००या दशकया सुरुइ चिमुतेसं त्याकल व करिब १४५० ई. तक्क इन्कातयेसं निगु हे क्षेत्रय् कब्जा यात। चान्काययाके केन्द्रीकृत राजनीतिक संरचना दूगु व छगू चिधंगु क्षेत्रीय राज्य दयेकूगु जुइफु। थुकथं १५गु शताब्दीया लिपांगु इलय् इन्का साम्राज्यं चान्काय भूमिइ विस्तार याःगुलिं चान्काय संस्कृतिया ह्रास जुल।

पेरुया मध्य तटया तटीय क्षेत्रय् च्वयाच्वंपिं चान्कायत अप्व याना चान्काइ व चिलोन स्वनिगलय् केन्द्रित जुयाच्वन। यद्यपि इमिसं रिमाक व लुरिन स्वनिगः क्षेत्र थें न्याःगु मेमेगु थासय् नं च्वंगु प्रमाण दु। चान्काय संस्कृतिया केन्द्र लिमाया ८० किलोमिटर उत्तरय् लाः। थ्व मरुभूमि क्षेत्र जुसां थन खुसिं सिंचित उर्वर स्वनिगः दु व थ्व थाय् संसाधनं समृद्ध जूगुलिं थन बुंज्याया विकास जुयेफत।

चान्कायतयेसं मेमेगु क्षेत्रनाप तीव्र व्यापारिक स्वापू दयेकल, गुकिलिं इमित थीथी क्षेत्रय् मेमेगु संस्कृति व बस्तीनाप अन्तरक्रिया यायेत ग्वहालि यात।

अर्थव्यवस्था

नमूना अन्तिम संस्कारया कोर्टेज (वहः दूगु सिजः, कपाय्, रिड, व झंगः-पा)

चान्काय संस्कृतिया अर्थतन्त्र बुँज्या, न्या लायेगु, व व्यापारय् आधारित जुल। कृषि विकास यायेगु निंतिं इमिसं लः स्वथनेगु व सिँचाइ नहर दयेकल। संस्कृति भौगोलिक रुपं समुद्रया सिथय् लाःगुलिं इमिगु पारम्परिक न्यालायेज्या समुद्र सिथय् व अझ पिने समुद्रय् काबाइतोस दे तोतोरा (caballitos de totora) धाःगु प्राचीन पेरुया लःखः छ्यला याःगु खनेदु। चान्कायतयेसं मेमेगु क्षेत्रनाप पेरुया उच्चभूमि व जंगलपाखे भूमिया माध्यमं व थःगु सीमाया उत्तर व दक्षिणय् समुद्रया माध्यमं व्यापार यात।

लौरी, लुम्ब्रा, तम्बो ब्लान्को, ह्यान्दरेल, पिस्क्विलो चिको व त्रोन्कोनलया बस्तीइ मुख्यतः तःधंगु स्तरया सेरामिक व कापः उत्पादन याइपिं कारीगरतयेगु केन्द्र जुल।

चान्काय तजिलजि पेरुया संस्कृतिइ सेरामिक, कापः व धातु गथेकि लुँ व वहःया उत्पादन व इमिगु छ्यला रीतिरिवाजय् याःगु न्हापांगु संस्कृति ख। इपिं सिँज्या व सिँया थलया निंतिं नं नांजाः।

कुराकास (curacas) धाःपिं राजनीतिक नेतातेसं इमिगु नखःचखःया ज्याखँया निरीक्षण निसें कारीगर, बुंज्यामि व जवाःतेगु ज्या/उत्पादनयात नियमन याःगु जुयाच्वन।

कापः

एन्थ्रोपोमोर्फिक भौचाया किपा दुगु अन्तिम संस्कारया कापःया मेन्टल बोर्डर फ्राग्मेन्ट

दकलय् नांजाःगु चान्के कलाकृति धइगु कापः खः गुकी इम्ब्रोइदरी यानातःगु कापः निसें कयाः रंगं थानातःगु थीथी कथंया कापःत दुथ्याः। कापः दयेकेत थी-थी प्रविधि, उं व विषयवस्तु छ्यःलातःगु दु। इमिसं म्हासुगु, सियुगु, ह्याउँगु, तुयुगु, वँचुगु व वाउँगु नापंया रंगया छगू झ्वः छ्यलातःगु दु।

छ्यलीगु कापःया ताजिइ लामाया तँय्, कपाय्, सिफन, व झंगःपा दुथ्याः । इमिगु प्रविधिइ सजावट दूगु चकं विभ, ब्रोकेड, इम्ब्रोइदरी, व चित्रकला ला। क्यानभासय् प्रत्यक्ष रुपं एन्थ्रोपोमोर्फिक, जूमर्फिक, ज्यामितीय व मेमेगु रचनात्मक डिजाइन चित्रण यायेत ब्रस छ्यलीगु या। चान्केय तजिलजि इमिगु चित्रित टेपेस्ट्रीया गुणस्तरया निंतिं नांजाः। सामान्यतया इमिगु किपाय् ज्यामितीय डिजाइनय् स्वां-मा, जनावरत गथेकि न्या, भौचा, झंगः, माकः व खिचा (दकलय् अप्व सं मदुम्ह पेरुया खिचा )या किपा नापं मनुया आकृति नं दुथ्याकातःगु दु। गुलिखे मानव मूर्तिकला विस्तृत दु दसुया निंतिं मांम्हं थः म्ह्याय्यात ब्याकस्ट्र्याप लूम स्यनाच्वंगु थेंज्याःगु लू नं दुथ्याकातःगु दु । अर्धचंद्राकार जाःगु सं-तिसा तियाच्वंपिं द्यःत व झंगः इमिगु तजिलजिया सामान्य सजावटी विशेषता खः। इमिसं वसः, झोला, अन्तिम संस्कारया मास्क थेंज्याःगु थीथी सामान उत्पादन यात ।

झंगः व मनूतय्गु डिजाइन दुगु कापःया कुचा

यक्वं चान्केय कापः थौंतक नं दयाच्वंगु दु। संरक्षण जूगु दसुया मात्राया कारणं इमिगु उत्पादन तसकं ब्यापक जूगु विश्वास दु। बांलाक दयेकूगुलिं कापः सामानया गुणस्तर बांलाःगु खनेदु ।

चान्कायतेसं थानातःगु कापःया टुक्रा व थीथी सुकां दयेकातःगु कतांमरि व मेमेगु सामान नं दयेकूगु दु।

चाथल

एन्थ्रोपोमोर्फिक कलश

चाथलया सेरामिक्स नं चान्केय तजिलजिया छगू विशेषता खः। चाथलया सामान मुख्यतः एन्कोन व चान्के स्वनिगलय् दूगु मसानय् लुयावःगु दु, दसु एन्कोन (पुरातात्विक स्थल)। चान्के लहनां मोल्ड छ्यलाः तःधंगु ल्याखय् सेरामिक्स उत्पादन यात । चाथलय् ४०० स्वयां अप्वः थीथी कथंया किपा दुगु थल लुयावःगु दु। आःतक, थ्व किपातेगु अर्थ थुइके मफुनि। थ्व किपातेत कारीगरतय्सं विशिष्ट रुपं दयेकूगु दु।

चाथल कला दयेकेत छभः छाःगु सतहय् गाढागु रंग (आपालं हाकु व सियु)यात तुयुगु पृष्ठभूमिइ दयेकीगु यानातःगु दु। थ्व ख्युंगु व तुयुगु विशेष कलायात ब्ल्याक अन व्हाइत धकाः म्हसीकेगु या।

सेरामिक थल (चाया थल, स्लिप पेन्ट)

थल अप्वः धया थें तग्वःगु व आजूगु आकारया जुइ । खेँय् आकारया जार आपालं खनेदु। सिरेमिकया कतांमरि बाय् मिसाया मूर्ति नं दयेकूगु खः । थुपिं अप्वः धया थें चां दयेकूगु तग्वःगु, मिसा खनेदुपिं कतांमरि खः । ख्वाः व गबलें गबलें म्हया च्वय् या ब्वय् थीथी ज्यामितीय आकारया आभूषण तयातःगु दु । छुं सिरेमिक मानव मूर्तिइ कापःया छापं क्यनाच्वंगु दु कि प्रायः बडि आर्टं नग्न चित्रित मानव आकृतियात वास्तविक वसः पुनातःगु खः, गुकिं इमित यथार्थ व जीवन शक्ति प्रदान याःगु खः । मिखायात निखेरं ध्वः तयाः एक्सेन्ट यानातःगु खःसा ल्हाः अप्वः धया थें चिहाकः यानातःगु खः । चान्केय सिरेमिक्सय् थुगु ज्यामितीय आभूषण तसकं छ्यलातःगु खनेदु ।

मेमेगु सामान्य सेरामिक थलय् चिब्यागु गःपः व तःब्याःगु म्हुतु दूगु आयताकार जार ला, गुकिलि मनुया ख्वाःया व ज्यामितीय आकारय् डिजाइन यानातःगु ब्ल्याक अन क्रिम किपा दु। मेगु साधारण जनावरय् झंगः व लामा खनेदु। मेगु सामान्य वर्गया वस्तुत कुचिमिल्को ख। थ्व चिचिधंगु दनाच्वंगु मनु आकारया मूर्तित ख गुकिलि तःफीगु वाधि, तःब्याःगु हाकुगु मिखा, व तःधंगु जननांग दु। थ्व मूर्तिइ असामान्य शरीरया स्थितिया निंतिं नांजाः, थुकिलि ल्होनातःगु ल्हाःया ल्हापा स्वकुमिपाखे दर्शित दु। ल्हाःत अप्वः धया थें हाकुसे च्वं । थ्व आकृतित चान्काय कुलीन वर्गया चिहानय् लुयावःगु ख। 

सिँज्या

सिँया मूर्ति ।

चान्केयतेसं दयेकूगु सिँज्या सरलता, संयमतापूर्ण व प्रकृतिं वःगु आकारया छ्येलेज्याया विशेषता दु। इमिगु कापः कलाया जटिल कला स्वया थ्व तसकं पा। सिँ छ्यला इमिसं न्हिथं छ्यलेगु ज्याभः, मूर्ति व सजावटया निंतिं सामान दयेकल। थथे दयेकूगु सामानय् रंग तःगु खनेदु। तटीय मरुभूमिया सिँ छ्यला चान्कायतेसं तःधंगु व चिधंगु वस्तुत दयेकल गुकिलि इमिसं समुद्री वातावरणयात प्रतिबिम्बित याइगु मोटिफत, गथेकि समुद्री चखुंचा व लःखः दयेकातःगु दु।

विग दुगु मम्मि ख्वाःपाः

इमिसं कापःया ज्याय्, बुँज्या व न्या लायेगु ज्याय् छ्यलेगु ज्याभः नापं पुजाया निंतिं व मनूतेगु सामाजिक हैसियत बायेत थीथी वस्तुत दयेकल।

थ्व लहनाय् सिँइ मनूया छ्यंया आकृति दयेकातःगु साधारण कथं खनेदु। थुकियात महत्वपूर्ण गणमान्य मनूतेगु ममीयात मुकुटया कथं पुइकेत छ्यलीगु या। थ्व नापं मदूम्ह मनू इमिगु द्यः वा पौराणिक पुर्खाया कथं स्थापित जुइ। सिँइ दयेकातःगु मनूया किपा राजनीतिक शक्तिया सूचक नं जुइफु, विशेष यानाः दण्ड वा कथिइ दयेकातःगु जुसा।

वास्तुकला व सामाजिक संगठन

चिचा दयेकेगु मोडेल किस्ति (वहः सिजः)

वास्तुकलाया खँय् थ्व सभ्यता पिरामिड आकारया व जटिल भवन दूगु तःधंगु शहरी केन्द्र दयेकेगु निंतिं नांजा। थी-थी कथंया बस्ती वा आयलसं (ayllus) ग्वसाः ग्वःगु व नेता वा कुराकासं (curacas) नियन्त्रण यानातल। शहरी केन्द्रय् नागरिक-धार्मिक उद्देश्यया निंतिं विशिष्ट निर्माण दयाच्वन गुकी आवासीय लाय्कू नं दुथ्याः। सामानया यक्व उत्पादन जूगुलिं जुइफु, इमिगु शहरी केन्द्रत तसकं तःधं ।

चान्केय तजिलजिया कुचिमिल्को धाःगु चाया मूर्ति ।

इमिगु संस्कृतिइ सामाजिक स्तरीकरण(वर्ग व्यवस्था)या चिं दुगु खः, गुगु चिचिधंगु शहरय् नं दयाच्वन।

दनेज्या आपालं एडोब अप्पां दयेकूगु खः। थन्याःगु दनातःगु छेँ क्लस्टरय् व्यवस्थित यासें छगू निश्चित ढाँचा कथं डिजाइन यानातःगु दु। गबलें गबलें दकलय् नांजाःगु निर्माणत ल्वहंलिसे ल्वाकछ्यानाः बाय् स्वानाः दयेकूगु खः । थनया बासिन्दात थःगु व्यापारया आधारय् थ्व लहनाया नगरय् बसोबास याःगु खः गुकिं यानाः इमिसं सामानया उत्पादनयात अप्वः यायेफइ ।

थ्व नं स्वयादिसँ

• पेरु
• एन्दियन लहनात
• इङ्का साम्राज्य