नाय्खि बाज
नाय्खिं बाजं
राजपुतसिंह बिनोद शाही
राजपुतसहिंह बामन शाही
बाजं म्हसीका
प्रकाशित झीगु स्वनिगः न्हिपौ भाग १ –ने.सं ११३२ अनलाथ्व षष्ठी÷२०६९ भदौ ७ बिहिबाः भाग २ –ने.सं. ११३२ अनलाथ्व सप्तमि÷२०६९ भदौ ८ शुक्रबाः
प्रकाशमान शिल्पकार ÷ राजपुतसिंह बामन शाही ÷ राजपुतसिंह बिनोद शाही
नेवाः देय्यात म्हसीका वयाच्वंगु नेपाःया थीथी जात जातीया हलिमलिलय् व थीथी कला संस्कृति ब्वया वयाच्वंगु थीथी बाजंतः मध्य् छगु एतिहासिक बाजं” नाय्खिं बाजं ” न खः । नाय्खिं खँग्वयात वाला स्वय्बले नाय् खँग्व व खिं खँग्व समायोजन (नाय्+खिं=नाय्खिं) जुया नाय्खिं जुयावगु खने दु । अथे हे ” नाय्” खँग्वया उत्पति नायः खँग्व न अपभ्रंस जुया नाय् जुयावगु खने दु । नायः खँग्वं अपभ्रंस जुया नाय् गथे जुवन धइगु खँय् झीसं वाला स्वय्वलय् थ्व “नायः“ खँग्वयात न्हाय् खरुं जुपिंसं उचारण याय्बलय् बाय् उचारण याईवलय् न्हाँसं थोया “नाय् “ जुवंगु जुइफु । अलय् थ्व नाँथे स्वरं नाय् जुवंगु खग्वयात हे सिकं बाय् मसिकं सकसिन नाय् हे धया वगु जुइमा । ं“नायः“ खँग्वया बारे बाँलाक सःस्यूपिंसं व उचारण याय् फुपिंस छगु कथंया हेपाहा दृष्ष्टिं “नाय्“ धया उचारण व सम्बोधन याय्गु यानाहया लिपा नेपाःमि नेवाः समाजय् थ्व हे परम्परा लिना वगु जुइमा । नाय् खँग्वया मूलगु खँग्व ”नायः” खँग्वया उत्पति नेवाः खँग्वलय् वाला स्वय्बलय् छुं न ज्याय् बाय् छुं न समुदाय्, समाज, व खलःया बाय् छुं न राज्य् संचालक बाय् राज्यया नेतृत्व याइम्हसित नेवाः खँग्वलय् नायः धयातगु खने दु । गथेकि छुं न ज्याःयाय्त ज्याःकःमि खलः बाय् पुचःया नेतृत्व याइम्ह ज्याःकःमि नायः(नाईके) , छुं न समुदाय्, समाजया नेतृत्व याम्ह नायः(अध्यक्ष्य) , व राज्य संचालनयाय्त नेतृत्व याइम्ह बाय् राज्य संचालक नायः(महाराजधिराज ,राजा, जुजु राष्ट ««प्रमुख, खः । अर्थात छ्ं न ज्याय् नेतृत्व काइम्ह बाय् नेतृव याइम्ह मनुयात हे नेवाः भाषं बाय् नेवाः खँग्वलय् नायः धयातगु खनेदु । नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिस्थानं पिकागु नेवार–नेपाली– अंग्रेजी शब्दकोषय् नायः खँग्वया अर्थ हामा, थकाली, जुजु ÷मुखिया, नाईके ÷ च्वयातगु दु । अथेहे ” खिं ” खँग्वयात नेवाः खँग्वलय् वाला स्वय्बलय् सिमाग्वयात दुने फुसुलुंयाना थत माकथंया हाकः(साईज) दय्का निखें सिथय्या ह्वतय् छ्यङगुलिं भुना थुकियात मिलेय्याना छ्यङगुयागु हे तान तया कुलुतय्सं दय्काःतगु छगु कथंया बाजं खः । थ्व खिंलय् खिंया निखें छय्ङगुया दथुई खौउ तयातगु खिं व खौउ तया मतगु खिं न दु । गथेकि खौउ दुगु खिं काँचाखिं(पच्छीमाखिं) खसा खौउ मदुगु खिं नाय्खिंं खः । अलय् थ्व नाय्खिंया पासा कँय् बाजं दई थ्व कँय् पासा दुगु खिं नायः तय्सं थातधासा नाय्खिं जुई मेमेपिं सुँ न नायः बाहेक सुनानं थात धासा कँय्खिं बाजं जक धाई । नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिस्थानं पिकागु नेवार–नेपाली–अंग्रेजी शब्दकोषय् नाय्खिं खँग्वया अर्थ–नाय् बाजं ÷अगुवा बाजा धया च्वयातगु दु ।
झी नेपाःमि तय्सं तःजिक हना वयाच्वनागु मोहनी नखः बलय् स्याक्व त्याक्व(महानवमी) कुन्हु तलेजुया मूचूकय् म्ये प्वसः(बलि) बिइत परम्परागत भेषभुषाय् वनिपिं झिनिम्ह नायः( खड्गाकार) तय्सं थ्व हे नाय्खिं बाजं थाना सर्गौव वनिगु व वइगु झीसं दँय् दँसं खना हे च्वना । झिनिम्ह नायः(खड्गाकार)तः धाय्वले लाय्कू(दरवार)या उजं कथं तलेजू(तुलजा भवानी) थाय् म्ये प्सः(बलि) बिइत नायः जाती दुनेया थीथी जाती उपजाती व थथिी खलःया नेतृत्वयाना वया च्वंपिं झिनिम्ह नायःतः खः (थ्व झिनिम्ह नायः तलेजुई वना म्ये प्वसः बिइत वनिपिन्ंत ईकथं सरकारं आयस्ताया व्यवस्था याय्गु कुतःमयागुलिं थ्व ज्याय् सहभागि जुया वयाच्वंपिं नायः(खडगाकार)तयतः तसकंहे समस्या जुया वयाच्वंगु दु । तलेजुया झिनिम्ह नायः(खडगाकार)तय्गु थ्व समस्यात सरकारं ईले हे समाधान मयातधासा थ्व झिनिम्ह नायः(खडगाकार)त तलेजुइ म्ये प्वसः बिइवनिगू ज्या इतिहासे जक सिमित जुइगु सम्भावना थन खने दु ) । अथे हे येँया जनबाःद्यःया खः (रथ) जात्रायाईबलय् (द्यःखःसालीबलय्) जनबाःद्यः खःतय् तया खः साले न्ह्यः असं कुनात्वाःया भुजंखलः नायः तय्सं थ्व हे नाय्खिं बाजं न ३२ चाले ६ गु ति सी बाजंया चाल थाना भुजंखलः गुठी पाला नायःया छें न निस्तिपुजा पितयंका जनबाःद्यःया खतय् च्वम्ह पाँजु(गूरुजु)यात पुजा लल्हाना बिया पाँजुं द्यः पुजा याइबलय् थ्व हे नाय्खिं न पुजा बाजं थाना द्यःख चाहिले मागु परम्परा दुगु खँ लुँमधी अजिमा (भद्रकाली)पीठय् सीगुठीया पूजायाना गुठी न्याकिपिं गुठीया जः नायः समुदायया गोम्प खलःया भाजु बिष्णुबहादुर खड्गींजुया भनाई दु । थ्व पुजा पित हय्त जनबाःद्यःपाखें सरकारी कर्ममचारी असं कुनात्वाः भुजं खलः नायःतय्गु गुठी पालाया छें वना पुजा याकन न्हि धया धा वनेमागु परम्परा दु । जनबाःद्यःया खःजात्राय् थ्व बाजं थाना पुजा यंकि बलय् बाय् पुजा वनिवलय् पाला न बाजं थापिंन्त भ्वय् नके मागु तर थुकिया छुं न आयस्ता मदुगु कारणं २० दँ न्ह्यनिसें थ्व परम्परा बाध्यता बंस तुतेयाय्मागु खँ कुनात्वा भमलु ननिया भुजं खलः गुठीया दुजः रत्नदेवी खड्गीया भनाइ दु । नायः तय्गु छें न थ्व बाजं न थाना जनबाःद्यःया रथय् पुजा येंके मागुया छुमा –(कारण) थथे हे खः धया सुना न धाये मफुसां पुजा येंकेगु भाला जिम्मा) न्हापा न्हापा राज्यं(दरवारं) बियातगुजुइमा । अथे हे लिच्छविराजा गुनकामदेबं कलिगत संम्वत ३८२७ दँय येँ नगर सुरक्षाया लागि थन पलिस्था यानातपिं अष्टमातृका अजिमाद्यःपिनि खः जात्राय् व थीथी पीठ पुजा व जात्रा पर्वे राज्यं थ्व नायःखिं बाजं बियातगु खने दु ।
नेपाःया छगु निश्चित नेवाः समुदाय्(जाती)त सित धासा सीथं यँकि बलय् राज्यं थ्व बाजं थाना यँकेमागु व्यवस्थायाना बाजं बियातगु खने दु । निश्चित नेवाः समुदाय् बाय् जाती धाय्बले उराय् , बज्राचार्य , ज्यापु व नायःत जक खः । थ्व समुदाय् बाहेक मेमेगु समुदाय् (जाती ) सीथं यँकिवलय् थ्व ं बाजं न सीबाजं थाना यँकेग ुपरम्परा मदु । थ्व निश्च्ति समुदाय्तयत जक छाय् राज्यं सी बाजंया (नायःखिं बाजंया) व्यवस्थायाना तःगु खः धइगु खँय् वाला स्वय्वलय् थ्व समुदायतः न्हापांनिसें हे –(लिच्छविकालनिसें) दरबारय् दुथ्यागु जुइमा धया झीसं अनुमान याय् बहजु । गथेकि थौकन्हे बाय् आया युगय् न राज्यया छुं उच्चपदय् च्वना ज्याःयापिं सुं सीतधासा राज्यं बाजं थाका मृत्युसंस्कार याय्त व्यवस्थायाना अन्तिम सलामि बिइगु परम्परा दुगु आ न झीसं खना हे च्वना । आया नेपाःया राष्ट्रि«य बाजा पच्चै बाजा धाथें हे न्हापा लिच्छवीकालय् थ्व हे बाजं राष्ट्रि«य बाजं जुईमा धइगु न झीसं अनुमान याय् बहजु । आया राष्ट्रि«य बाजं नेपाःमितय्गु छुं न संस्कृति बाय् राष्ट्रि«य पर्वेतक न थागु खनेमदु । तर लिच्छवीकालीन थ्व ं बाजं झी नेवाःतय् जात्रा पर्वे ,पुजा आजा व अत्यस्थि ज्याय् थ्व बाजं थाना वंगु दु ।
एतिहासिक व परम्परागत थ्व नाय्खिं बाजंया हामाः नायःतः लिच्छवी कालय ्राज्य व राज्यस्तरया नेतृत्व याइपिं लिच्छवी बंशज खः । थ्व खँया दसुतः मध्य छगु दसु येँ अष्टमातृका मध्यया छम्ह अजिमा कंग (कंकेस्वरी) अजिमा पठिय् सीगुठी पुजा न्याकिपिं नायःतय् न्हय्गु गुठी मध्यया लिच्छवी बंशज जयसिंह पलिस्थायाना तकगु तःध ंगुठी खः । थ्व गुठीया पाताख्वलाय् कंग अजिमा तःधंगुठी जयसिहं तयातकगु त्वखाया गुठी असपष्ट सं ७५१ च्वयातगु दु । अथे हे मेहरसिंह तयातगु व नरंिसंह तयातकगु नायःतय्गु सीगुठी व थ्व गुठीया जः छेंजःपिं सकल्यें वास्तवय् लिच्छवी बंशज खः धईगु थ्व थीथी गुठीतः दसु खः । अथेला नायः समुदाय् बाय् जाती दुने न थीथी जाती उपजाती व खलःत दुुथ्याना च्वंगु दु । थीथी गुठीया पाताः ख्वलायात गुठीयारतय्सं थःथःगु आजा अजिमा धका हनेकनेयाना मान्ययाना वयाच्वंगु दु ।
नायःतय्गु मौलिक संस्कृति म्हसीका ब्वया वयाच्वंगु थ्व नायःखिं बाजं दक्व नायःतय्सं थाईमखु बाय् सकसिन बाजं थाय्गु याना वगु खनेमदु । थःथःगु गुठीं निश्चित गुठीयार जःतय्तः थुकिया भाला(जिम्मा ) बियातःगु खने दु । अथे हे थीथी अष्टमातृका पीठ व थीथी द्यः बाय् पीठया थःथःगु गुठीं छम्ह छम्ह बाय् छगु छगु खलःतय्तः थ्व ं बाजं थाय्गु भाला –(जिम्मा ) बियातगु खनेदु । अष्टमातृकाया द्यः बाय् थीथी पीठद्यःपिनिगु जात्रा पर्वे थाईगु नायःतय्गु थ्व बाजं थाय्त बाय् भाला(जिम्मा) काय्त बाय् भाला बिइत परम्परागत कथं नायःतय् व अजिमाद्यः व थीथीद्यः खलःतय् बिचय् छगु सहमती बाय् छगु सन्दी जुया च्वंगुदै । सहमति बाय् सन्दी कथंं जात्रा पर्वे थ्वं बाजं थाःबापट आएस्ता बिमागु परम्परा जुया वयाच्वंगु दु । गथेकि कंग अजिमाया पायः गुठीं दमाईत्वा हात्तीख्यःया भाजु माईला खड्गी यात व मरु गणेद्यः(अशोक बिणाय्क) गुठीं इनात्वाःया भाजु बाजुराजा शाहीजुयात द्यःया जात्रा पर्वे थ्व बाजं थायुगु भाला बियातगु खनेदु । थ्व बाजं थाइपिंत बिइत तयातगु आयस्ताया स्रोत जग्गा जमिनतः धमाधम हिनामिना जुजुं वना आयस्ता वय्गु न्हना वना च्वंगुलिं नेवाः संस्कृतिया मुलुखा जुयाच्वंगु अजिमाद्यः व थीथी द्यःया जात्रा पर्वे थाय्मागु थ्व बाजं थायेगुलि नायःतय्सं चितासु तय्गु कमयाना हगु खनेदु । थुकिया छगु दसु कंग अजिमा पायः गुठीं थ्व नाःखिं बाजं थाय्गु जिम्मा बियातम्ह भाजु माईला खड्गीजुया मृत्युलिपा थ्व ज्याया बिधिवत कथं जिम्मा काईपिं सम्बन्धित नायःखलःत न्ह्यने मवया स्वागतम् गुठीया जः यटखा लायखःगल्ली तजाफः माय् वः खलःया( नायःखिं बाजं स्येने गुरु )भाजु हिरा बहादुर शाहिजुं थःगु समुदाय्या सास्कृतिक म्हसीका व नेवाः संस्कृतिलय् नुगः ब्वय्का आय्स्ता छुं मदुसां स्वय्म सेवक कथं ग्वाहालीया रुपय् छगु दशक न्ह्य्निसें थ्व बाजं थाय्गु ज्याःयाना छगु च्वछाय् बहगु ज्याःयाना वयाच्वंगु दु ।
न्हापा न्हापा आयाथें संचारया माध्यम रेडियो,पत्र पत्रीका, टिभि मदुनिवलय् देशय् व समाजय् छुं न सूचं बिइमासा बाय् ब्वखँ(संन्देश) बिइमासा थ्व हे बाजं थाना सकसितं जानकारी बिया सूचं व ब्वखँ च्वय्किगु ज्याःयाना वगु खः । थ्व ब्वखँ च्वय्केगु ज्याःयात नायःखिं च्वय्केगु धाई । नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिस्थानं पिकागु नेवार–नेपाली–अंग्रेजी शब्दकोषय् नाय्खिं च्वय्के खँग्वया अर्थ– लायकू उजं कथं दुवाः दुवातय् नाय्खिं थानाः सवाल नेंके ÷राणाशाासन कालमा दोबाटो दोबाटोमा झ्याली पिटेर घोषणा गर्नु च्वयातगु खने दु । नेपाःया पहाड पर्वते थ्व ज्याः कटुवाल समुदाय् तय्सं याना वगु खनेदु ।
नेपाःया एतिहासिक व न्हापाया थ्व राष्ट्रि«य बाजंया नापं नायः समुदाय्या संस्कृतिया मूलुखा हे धाय्मागु थ्व बाजं गुठीया पुुुजा बलय् बाहेक मेगु इलय् बाजं स्येनेगु ज्याः जुइमखु बाय् मेगु इलय् थ्व बाजं स्येने मजिूगु परम्परा दु । छगु दशक न्ह्य्निसें कंग अजिमाया जात्रा पर्वे छुं आयस्ता मकासें मन ब्वय्का स्वय्म सेवकया रुपय् थ्व नायःखिं बाजं थाना वयाच्वम्ह भाजु हिरा बहादुर शाहीजुया भनाई कथं बाजं थाय्वलय् द्यः ल्हाय्गु थ्व बाजंया ब्वल, बौउ वावनिबलय्या बाजंया ब्वल, पाःहाचहृ«ेया जात्राय्या बाजंया ब्वल व सीथं यंकिवले सी बाजंया व सीम्हसित मिइतइबलेया बाजंया छोतकरी ब्वल थुगु कथं खनेदु ः–
(क) द्यःल्हाय्गु बाय् पुजा बाजंया ब्वल ः– नायःखिंया ब्वल – तुम् पाकु तुम् पाकु , तुम् पाकु तुम्पा ! कँय्या ब्वल— च्यायाँ च्यायाँ ! (ख) बौउ वावनिवलेय्या बाजंया ब्वल ः– नायःखिंया ब्वल – तुं तुं् पाकु , तुं तुं् पाकुं तुम्पा ! कँय्या ब्वल – च्यायाँ च्याच्याँ ! (ग) पाःहचहृेया बाजंया ब्वल ः– नायःखिंया ब्वल – तुम् तुम् तुम्पा ,तुम् तुम् तुम्पा ! कँय्या ब्वल– ँचयायाँ च्याच्याँ ! नाय्खिं बाजं स्येनेगुरु हिराबहादुर शाही व राजेश शाही
(घ) सीबाजंया ब्वल ः– सीथ यंकिबलय्या ब्वल –
तुम् पाकुं छ्याय् ,
तुम् पाकुं.... तुम्...तुम् छ्याय् ,
पाकु तुम् छ्याय्
पाकुं.. पाकुं.. तुम् , तुम्प....ई.....तुम् छ्याय्
पाकुं तुम्... पाकुं तुम् ... छ्याय् ,
भ्यm्याय् पाकुं.... झ्याय् झ्याय् ,
तुम् पाकुं ...तुम् छ्याय् !–
मितइबलय्या बाजंंया ब्वल– झ्याय् ! झ्याय् !! झ्याय् !!!
झ्याय् पाकुं .. तुंम्.. तुंम्... पाकुं छ्याय् ! । थ्व बाजंया ब्वलत थाय् व खलः स्वया न बिस्कं बिस्कं खने दु ।
नेवाः समाजय् सी बाजंया व्यवस्थादुपिं समुदाय्तय् सुं सीत धासा सीम्ह ल्ह्वना कुतालय् तया सीथं येंकीवलेनिसें हे त्वाःत्वाःया दोवाः, गणेद्यःयाथाय्, भैरबद्यःयाथाय्, ध्वाका ,मसानघाट परीसर इत्यादि थाय् थासय् थ्येने धुकगु सूचं(संकेत) कथं बाहृ तालय् बाजं थाथां ताल परिवर्तन यायां कँय् बाजंया सः थाथां सुरताल परिवर्तन यायां सीबाजं थाई । सीम्ह सीत मिं मततलय् थ्व सीबाजं दिके मज्युगु परम्परा दु । सीम्हसित मि तय्धुंका सीबाजंया मागु दस्तुर बिया थ्व बाजं खलःतय्त बिदा बिइ । सीथं यंकीवलय् अन मसानय् दुपिं अदृश्य प्रणीतः भुत, प्रेत, पिशाच, निशाच, जालन्धधर, वीर मसान भैरब गण पविारतय्तः दक्व ज्याः ठीकया छिकपिनिगु भोग हयाबियागु दु । सकसि नं सुख शान्तिया नितिं भोगया । जिवित मानव प्राणि व उमिया वस्तुभावतय्तः दुखः बिइमते धैगु आशय्न थ्व नायःखिं बाजं थाईगु खः धइगु थन जनश्रुति खने दु । अथे हे स्वर्गया थीथी द्यः देवी पिन्त न थ्व बाजं थाना सीम्हसित लसकुुसयाना सरगते यकेंत इनापयाइगु खँ न थन झीसं नेने दु